Του Κ. Α. Ναυπλιώτη
Είναι γεγονός πως οι παραπάνω λέξεις εκτός του ότι είναι παρεξηγημένες, όλο και αραιότερα απασχολούν το δημόσιο όσο και τον ιδιωτικό λόγο. Ενώ γνωρίζουμε πως αυτές ήταν ενταγμένες στο καθημερινό λεξιλόγιο και στη ζωή όχι μόνο των θεωρητικών φιλοσόφων, αλλά λειτουργούσαν παιδευτικά ως έννοιες στους αρχαίους Έλληνες και ιδιαίτερα στους Αθηναίους πολίτες. Με βάση τα παραπάνω, το θέμα τής παιδείας φαίνεται να είχε ανθρωποπλαστικό χαρακτήρα σε αντίθεση με την νεώτερη αντίληψη τής παιδείας η οποία περιορίζεται- αν όχι στο σύνολο – στον όρο “εκπαίδευση” ο οποίος όμως περιστέλλει τον εννοιολογικό χώρο τής αρχαίας ελληνικής παιδείας*. Είναι φανερό πως ο αρχαίος ελληνικός όρος “παιδεία” είναι ευρύτερος και αποτελεί προϋπόθεση πάνω στην οποία στηρίζεται η “πόλις ως κοινότης” η πολιτική οργάνωση και συμβίωση των “πολιτικών ζώων” δηλ. των ανθρώπων – πολιτών. Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω εξυπακούεται πως, πόλις, πολιτισμός και παιδεία αποτελούν το τρίπτυχο πάνω στο οποίο στηρίζεται ο αρχαίος ελληνικός ιστορικός πνευματικός και καλλιτεχνικός βίος. Έτσι στη δύναμη της παιδευτικής διαδικασίας και τής ανθρωποπλαστικής διαμόρφωσης εμπίπτουν και τα μαθήματα που χρησιμοποιούν για την διαπαιδαγώγηση τού λαού.
Σ’ αυτήν εντάσσονται και τα μαθήματα της μουσικής**, της φιλοσοφίας, της θεατρικής διδασκαλίας και γενικά της πολιτικής. Αυτά κυριαρχούν και δίδουν την μόρφωση (ρ. μορφόω- ω = δίδω μορφήν). Συνεπάγεται λοιπόν πως η δύναμη της παιδείας ταυτίζεται με αυτήν της μόρφωσης. Στο “τί εστί παιδεία και τίνα δύναμιν έχει” απαντά και ο Πλάτων και μέσω της διαλεκτικής αλλά πολύ περισσότερο μέσω των “Νόμων”. Επί του προκειμένου όμως έκανε την διάκριση μεταξύ αληθινής παιδείας και “αρετής τού πράγματος”*** η οποία όμως δεν είναι “κατ’ εξοχήν αρετή” αν και “Πᾱν πλῆθος καί πᾱς πλοῡτος ἀρετῇ ὑπείκει” (Πλατ. Μένων 240 d) δηλ. κάθε πλήθος ανθρώπων και κάθε πλούτος μπροστά στην αρετή υποχωρεί. Καταλήγοντας (ως προς αυτό) να πούμε, πως σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, η αρετή είναι ο σκοπός και ο στόχος της παιδείας.
Ωστόσο η αρετή αυτή είναι διαφορετική απ’ αυτήν που προωθούν στα νεώτερα χρόνια οι κάθε λογής συμπονετικοί προνομιούχοι, αφού μας οδηγούν άθελα; ή όχι στην πνευματική παρακμή μέσω μιας πνευματικής λοβοτομής.
Τους πάλαι χρόνους υπεύθυνοι για την αγωγή των νέων αισθανόταν, εκτός από τους δασκάλους – παιδαγωγούς, ευρύτερα, ο φιλόσοφος, ο καλλιτέχνης, ο πολιτικός και ο ποιητής· ο οποίοι ωστόσο διαμόρφωναν χαρακτήρες χωρίς να επιβάλλονται σ’ αυτούς. Σκοπός της αγωγής ήταν η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας των νέων με βάση τον ορθολογισμό.
Και για να φτάσουμε στο σήμερα να υπενθυμίσουμε τους “κεραυνούς” τού αείμνηστου καθηγητή Λιαντίνη****: Εν αρχή ην ο δάσκαλος. Μη ο δάσκαλος η φύση θα ήταν, δε θα ήταν όμως οι κοινωνίες. Θα υπήρχε ο χρόνος, αλλά δεν θα υπήρχε η ιστορία… Αν έλειπαν οι δάσκαλοι, η γη μας θα ‘ταν τυφλή και το σύμπαν ανυπόστατο. Γιατί; Απλά, ο δάσκαλος είναι που μεταμορφώνει τον εγκέφαλο τού ζώου σε νου τού ανθρώπου. Αυτό κατορθώνει ώστε η ματιά τού καθένα μας να μη μένει βλέμμα βοδιού, αλλά να γίνεται βιβλίο ανοιχτό να το διαβάζεις…ο δάσκαλος είναι ο φυτουργός και ο σπορέας του λόγου…χωρίς το δάσκαλο ο λόγος θα σάπιζε άχρηστος μέσα στο έλος του κρανίου μας. Και συνεχίζει: Σήμερα φτάσαμε στην αμμοποίηση των βουνών. Δάσκαλος πια ημπορεί να γίνεται ο καθένας, όμοια όπως ο καθένας ημπορεί να γίνεται αρβυλοποιός, αιγογαλακτοπώλης, λεμβούχος χατζής μελισσοκόμος, μαγειροϋπάλληλος, αεριτζής, εντεροπώλης, λουλουδάς ή πετροκόπος.
Δυστυχώς στις μέρες μας ο περήφανος τύπος δασκάλου είναι εξαίρεση. Γιατί δυστυχώς εμείς φροντίσαμε να κατεβάσουμε τον δάσκαλο από το φυσικό του πρωτάτο στα στερνά και στα έσχατα της υπόληψης και της ζωής. Γιατί από τις ντιρεκτίβες των κέντρων απόφασης, μετατρέπουν τα σχολειά σε εργοστάσια μαζικής κατασκευής ανθρωπαρίων. Όμως τίποτα δεν εμποδίζει τον φωτισμένο δάσκαλο να σκορπίζει στους μαθητές του το φως. Γιατί πάνω στις εντολές τις παιδείας είναι να χτίζεις πάνω στο μάρμαρο της γνώσης, και να γκρεμίζεις την ξεροπλιθιά της πρόληψης. Εντούτοις, χρειάζεται θάρρος και δύναμη για να αντισταθεί κανείς στην πραγματικότητα (και στην περίπτωσή μας ο δάσκαλος) για να ξεφύγει από την παρακμή και τη σήψη. Για να το νοιώσει κανείς αυτό αλλά πολύ περισσότερο να το εκφράσει, χρειάζεται θάρρος. Και προϋπόθεση του θάρρους αυτού είναι η δύναμη που πολλές φορές οδηγεί στην Τραγωδία η οποία ωστόσο ελευθερώνει αφού οδηγεί στην Κάθαρση.
* Σε παλαιότερα σχετικά κείμενα ο γράφων έχει αναφερθεί διεξοδικότερα στο θέμα “παιδείας” και “εκπαίδευσης”.
** Μούσα σημαίνει γνώση (ρ. μῶ = ζητώ να μάθω[εν τη λ. λόγος]) και μουσική πάσα τέχνη και επιστήμη. Ενώ η μουσική όπως την εννοούμε σήμερα ελέγετο αρμονία.
*** Η αρετή του πράγματος είναι η επί μέρους μορφή τής αρετής.
Ενάρετοι μπορεί να είναι και: ο υποδηματοποιός, ο ξυλουργός, ο χτίστης, ο γεωργός οι οποίοι όμως έχουν “την του πράγματος αρετήν” δηλ. είναι τέλειοι ως προς την τέχνη και το επάγγελμα. Αυτή είναι ελλιπής μορφή της αρετής· και σύμφωνα με τον Σωκράτη αυτοί μπορεί να κατέχουν την “αρετήν του πράγματος” όμως πιθανόν στερούνται της πλήρους αρετής, της αληθινής παιδείας η οποία “βελτίους ποιείν τούς ανθρώπους”. Προς τούτοις θεωρώ πως η κατ’ εξοχήν αρετή βρίσκεται στο δρόμο που χάραξε ο Ηρακλής, τον οποίο είναι ανάγκη να διαλέξει κανείς- και εν προκειμένω οι δάσκαλοι- που θέλουν ή πρέπει να μορφώσουν και να μάθουν στα παιδιά όχι αναμασήματα που ξεγελούν, γιατί στηρίζονται στα ένστικτα και στο θυμικό, αλλά, κατανοώντας την ανθρώπινη φύση να αξιολογούν και να στηρίζονται σε πραγματικές αξίες που ωστόσο σε περιόδους παρακμής οδηγούν στον σταυρό. (Σημείωση: Στην αρχαιότητα “αρετή” εθεωρείτο κυρίως η ανδρεία. Και ανδρεία ή δειλία καθόριζαν αν κάποιος θα ζήσει ελεύθερος ή δούλος).
**** βλέπε Δ. Λιαντίνης ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ εκδ. Βιβλιογονία Αθήνα 1999
