Η Βαβυλωνιακή αιχμαλωσία, το δεύτερο τραύμα.
Όπως ήταν έθιμο στους Βαβυλώνιους και στους Ασσύριους, με την κατάκτηση του Βασιλείου του Ιούδα, ένα μεγάλο μέρος των ανώτερων τάξεων του πληθυσμού στάλθηκε ή εξορίστηκε αν θέλουμε να το ερμηνεύσουμε έτσι στην Βαβυλώνα. Κατά αυτό τον τρόπο οι εναπομείναντες στην γη τους Εβραίοι έχασαν την ηγεσία που θα μπορούσε να τους καθοδηγήσει.
Σύμφωνα με τον Ιερεμία, περίπου 4600 Εβραίοι εγκατέλειψαν την γη τους σε τρία διαδοχικά κύματα μεταξύ 597 και 582πΧ.
Η ζωή στην νέα κατοικία τους δεν ήταν τόσο δυσάρεστη όσο την περιγράφει η Τανάχ, η Βίβλος δηλαδη, οι Εβραίοι μπορούσαν να συμμετάσχουν στις δημόσιες υπηρεσίες, κάποιοι έγιναν στρατηγοί και σύμβουλοι, έκαναν δικές τους τραπεζικές δυναστείες, κάτι πολύ συχνό στην περιοχή της Μεσοποταμίας που δεν είναι απόλυτα εβραικό φαινόμενο, και να διατηρήσουν τις παραδόσεις και την θρησκεία τους, ενώ απολάμβαναν πλήρη αυτοδιοίκηση. Παρόλα αυτά ήταν αρκετοί οι Εβραίοι που συγχωνεύθηκαν με τους πληθυσμούς που συνάντησαν εκεί και αλλαξοπίστησαν.
Σε αυτό το σημείο ακριβώς εστιάζει η Τανάχ και περιγράφει την βαβυλωνιακή αιχμαλωσία με τόσο μελανά χρώματα. Η απόσταση από την πατρίδα, η ανασφάλεια της τύχης σε ένα ξένο κράτος, και η πίεση που δέχοταν από τις κινήσεις συγχώνευσης με ξένους από διάφορους Εβραίους, συσπείρωσε τους περισσότερους γύρω από τον Κλήρο του, ο οποίος σε μια προσπάθεια να αποτρέψει αυτή την κατάσταση επικεντρώθηκε στην Τανάχ και την ερμηνεία της, οδηγώντας έτσι στην
συστηματοποίηση της Ιουδαικής θρησκείας.
Τότε δημιουργήθηκαν και οι πρώτες Συναγωγές ως απάντηση στην αδυναμία να επισκέπτονται τον Ναό. Στην αιχμαλωσία διαμορφώθηκε η τελευταία εκδοχή της Πεντατεύχου όπου προστέθηκαν και οι κανονισμοί της περιτομής. Στην αιχμαλωσία μπήκαν τα θεμέλια της ιουδαικής θεολογίας.
Ο Ιουδαισμός παρουσιάζει μία ειδοποιό διαφορά με τις άλλες θρησκείες της εποχής εκείνης. Ηταν συνήθεια των λαών να πιστεύουν στον Θεό τους όσο νικούνε. Η πολιτική κατάσταση εκπροσωπούσε την δύναμη του προστάτη Θεού του κράτους. Η Βαβυλώνα είχε προστάτη Θεό τον Μαρντούκ, και αυτός μετεξελίχθηκε σε Θεό της αυτοκρατορίας τους.
Με το τέλος αυτής της αυτοκρατορίας ο Μαρντούκ χάνει σε βάρος στην συνείδηση των πιστών, όσο χάνει σε βάρος και τοβαβυλωνιακό κράτος. Αντίθετα στην περίπτωση των Εβραίων, η πίστη στον Θεό τους ενισχύθηκε περισσότερο.
Αυτό εξηγείται από δύο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι ότι οι Εβραίοι σαν νομάδες στην αρχή λάτρευαν ένα ακαθόριστο Θεό, μία θεική δύναμη ονόματι Ελ, που σημαίνει απλά Θεός.
Το θεικό όνομα Γιαχβέ σημειώνεται πρώτη φορά στον λαό των Κεναίων στα νότια της Ιουδαίας, το οποίο αργότερα πέρασε στους Εβραίους και απέκτησε καθολική ισχύ. Ειρωνία της τύχης είναι ότι γεννάρχης των Κενναίων θεωρούταν ο Κάιν, ο πρώτος δολοφόνος.
Η σχέση Θεού και κράτους ή λαού δεν ήταν τόσο στενή στους Εβραίους σε τοπική βάση όπως στους Βαβυλώνιους ή στους Ασσύριους. Ο δεύτερος λόγος ήταν ότι οι Προφήτες κατά την διάρκεια της δραστηριότητάς τους, διαμόρφωσαν ένα εντελώς νέο πρότυπο Θεού και θεικής θέλησης, όπου ο Θεός εκτός από το να ανταμοίβει, ξέρει και να τιμωρεί. Κατά συνέπεια δεν ήταν η αδυναμία του εβραικού Θεού η πτώση των εβραικών βασιλείων και η αιχμαλωσία, αλλά η απόφασή του νατιμωρήσει τον λαό του για τις αμαρτίες του, ώστε να συμμορφωθεί με τις εντολές του.
Δεν ήταν οι ξένοι εισβολείς ο πραγματικός εχθρός, αλλά οι ίδιοι οι Εβραίοι, βασιλείς και απλός λαός που παράκουσαν τον Θεό τους.
Η εξήγηση αυτή στήριξε θεολογικά την περίπτωση της αιχμαλωσίας, αιτιολόγησε την ήττα, έδεσε τους πιστούς σε μία κοινή γραμμή προσήλωσης στις επιταγές της θρησκείας, και δημιούργησε μία βάση πάνω στην οποία ο Ιουδαισμός θα μπορούσε να επεξεργάζεται κατά το δοκούν οποιαδήποτε αλλαγή της τύχης, είτε νίκη είτε ήττα. Εν κατακλείδι, η αιχμαλωσία διαμόρφωσε την τελική μορφή του Ιουδαισμού.
Εθνική ταυτότητα και θρήσκευμα: ο Ιουδαισμός
Μόνον τρεις λαοί συνέδεσαν την εθνική τους ταυτότητα και αυτοπροσδιορισμό με την θρησκεία τους σε σημείο να μην ξεχωρίζουν οι δύο θεσμοί μεταξύ τους στην ιστορία. Οι Ινδοί, οι Πέρσες ως την αραβική κατάκτηση, και οι Εβραίοι. Μόνον στους Εβραίους όμως η ταυτοποίηση θρησκεύματος και εθνικότητας είναι τόσο αλληλένδετα, σχεδόν αυτονόητα, σε σημείο ώστε αν κάποιος Εβραίοςαλλαξοπιστήσει να μην ανήκει στον εθνικό κορμό του λαού του.
Σύμφωνα με την παράδοση ο Ιουδαισμός ξεκινάει με τον Αβραάμ τον οποίον ο Θεός οδήγησε στην γη του Ισραήλ, και αποκρυσταλλώθηκε από τον Μωυσή, ο οποίος έλαβε από τον Θεό την Αγία Γραφή, την Τορά δηλαδή, όπως και την προφορική παράδοση, αυτήν που θα κωδικοποιηθεί αργότερα και θα ονομαστεί Μισνά. Στην πραγματικότητα ήταν ο Εσδρας ο οποίος ως Γραμμετεύς των εβραικών υποθέσεων στην αυλή του Πέρση βασιλιά Αρταξέρξη, έλαβε την άδεια να επιστρέψουν οι Εβραίοι στην Ιερουσαλήμ και να χτίσουν τον Ναό του Σολομώντα ξανά, τον δεύτερο Ναό. Ο Εσδρας ανέλαβε να κωδικοποιήσει την θρησκεία, να οργανώσει το τελετουργικό της, να φέρει στην ζωή ένα ανώτερο ιερατικό συμβούλιο που θα μπορεί να αποφασίζει για τις τύχεςτου λαού των Εβραίων πάνω στις αρχές της Τορά, διόρισε δικαστές, και απαγόρευσε τους γάμους Εβραίων με μη Εβραίους, επιβάλλοντας ακόμη και στα ήδη παντρεμένα ζευγάρια να χωρίσουν, με λίγα λόγια αυτός ήταν που δημιούργησε το τυπικό της ιουδαικής θρησκείας.
Είναι ακόμη απορίας άξιο πως κατόρθωσε να υπερισχύσει ένας και μοναδικός Θεός ανάμεσα στις τόσες δοξασίες που πίστευε ως υπερφυσικές ένας νομαδικός λαός, προφανώς κατά την προσωπική μου άποψη τον μεγαλύτερο ρόλο έπαιξε ότι η φύση του Θεού αυτού ήταν φύση δικαστή και τιμωρού ταυτόχρονα, ενός τιμωρού ανήλεου και αμείλικτου, ενός Θεού που επενέβαινε σε κάθε λεπτομέρεια της καθημερινότητας του πιστού, που καθόριζε την προσωπική του αλλά και κοινωνική του ζωή, και που αιτιολογούσε τα ανθρώπινα πάθη με έναν μοναδικό για την εποχή εκείνη τρόπο. Το μίσος είναι κακό στην φύση του, λέει μία οδηγία στον Ιουδαισμό, αλλά είναι καλό όταν σκοπό έχει να προφυλάξει τον πιστό. Το ίδιο και η εκδίκηση.
Αντίθετα το καλό και η συγχώρεση σε κάποιον που αποδεδειγμένα δεν έχει μετανοήσει πραγματικά είναι ολέθριο λάθος, και κατ επέκτασιν είναι αμαρτία εκ των πραγμάτων. Σκέψεις πρακτικές και άμμεσες, για ανθρώπους που σε κάθε στιγμή έπρεπε να διεκδικήσουν το δίκιο τους με τα όπλα.
Εναν επίσης πολύ σημαντικό ρόλο έπαιξε ο μυστικισμός που διέπει αυτόν τον Θεό. Ο Θεός αυτός δεν έχει κάποια μορφή, δεν έχει καν ένα όνομα, το ίδιο το όνομα Γιαχβέ σημαίνει ούτε λίγο ούτε πολύ, “Είμαι αυτός που είμαι”, οι πιστοί τον αποκαλούσαν Αντονάι, ο Κύριος, μία βαθειά ατταβιστική πεποίθηση που έχουν οι πρωτόγονοι άνθρωποι συνήθως γύρω από το όνομά τους. Ακόμη και σήμερα στη Αφρική οι άνθρωποι έχουν δύο ονόματα, το ένα το γνωρίζει μόνο ο ίδιος και οι γονείς του, το άλλο είναι το επίσημο. Οποιος γνωρίζει το πραγματικό όνομα κάποιου μπορεί να αποκτήσειμαγική εξουσία πάνω του, ο λόγος είναι η δύναμη, αυτός εκφράζει την σκέψη και την υλοποιεί.
Ο Θεός των Εβραίων είναι απρόσωπος, δεν έχει κατοικία, δεν έχει εικόνες και αγάλματα, αρχική του αρμοδιότητα ήταν η θύελλα και η μάχη, ήταν ένας πολεμικός Θεός, που στις αρχές έστεκε δίπλα σεάλλους Θεούς της περιοχής, τον Ελ, τον Μπάαλ, κλπ. Με τους πιστούς του έχει μία προσωπική σχέση, τους δίνει οδηγίες για όλα και τους παραστέκει. Εδωσε τον Λόγο του στον λαό του, έκανε μία Διαθήκη μαζί του, ένα συμβόλαιο.
Το περιεχόμενο του Ιουδαισμού αποτελείται από την Τορά, την Αγία Γραφή που παρέδωσε ο Θεός στον Μωυσή, και την προφορική παράδοση, την οποία επίσης παρέδωσε ο Θεός στον Μωυσή, τμήμα της οποίας είναι και ο Δεκάλογος. Αποτελείται από 613 οδηγίες, Mitzwot στα εβραικά. 365 από αυτές είναι οι απαγορεύσεις, όσεςκαι οι μέρες του έτους, και 248 οι οδηγίες, όσα και τα μέλη του ανθρώπινου σώματος κατά την ιουδαική παράδοση. Οι οδηγίες αυτές καθορίζουν την σχέση του Θεού με τους πιστούς του, καθώς και τις σχέσεις των πιστών μεταξύ τους. Είναι δηλαδή μία νομοθεσία επικυρωμένη από τον Θεό.
Η προφορική παράδοση μεταδίδοταν διά στόματος ως το 220 μΧ όταν ο Γιεχούντα χα Νασί τις ενσωμάτωσε στην Μισνά, η προφορική δηλαδή Αγία Γραφή, η οποία αποτελεί την βάση του Ταλμούδ.
Το Ταλμούδ αποτελείται από την Μισνά που περιέχει τους νομικούς καθορισμούς της ζωής ενός πιστού την λεγόμενη και Χαλάχα, και την Γκεμάρα, τις επεξηγήσεις δηλαδή, που ήταν αποτέλεσμα συζητήσεων μεταξύ διδασκάλων της ιουδαική θρησκείας πάνω στα Μιτσβότ και ερμηνείες αυτών.
Υπάρχουν δύο εκδόσεις του Ταλμούδ, της Βαβυλώνας που θεωρείται και η μεγαλύτερη και εγκυρότερη, και της Ιερουσαλήμ. Η Γκεμάρα, οι συζητήσεις και ερμηνείες δηλαδή, είναι διάλογοι που έχουν γίνει πάνω σε μία θέση, την οποία κάποιοι διδάσκαλοι αντικρούουν και κάποιοι την αιτιολογούν. Η Γκεμάρα αποτελεί ένα είδος εγκυκλοπαίδειας κατά αυτό τον τρόπο, διότι οι συζητήσεις αφορούν όλα τα θέματα του ανθρώπινου βίου, από την απλή καθημερινότητα ως τις επιστήμες. Για αυτό τον λόγο το Ταλμούδ μας δίνει μεγάλο αριθμό πληροφοριών για την φιλοσοφία, την ιατρική, την τεχνική ή την αρχιτεκτονική της αρχαιότητας, την παιδαγωγική, την ιστορία, τις φυσικές επιστήμες κλπ. Το Ταλμούδ αποτέλεσε ένα τεράστιων διαστάσεων φιλοσοφικό,θεολογικό, αλλά και επιστημονικό βοήθημα για τους Εβραίους ως την σύγχρονη εποχή.
Κάθε συζήτηση σε ένα θέμα ξεκινάει από μία θέση πολλές φορές ακραία, για να επεκταθεί η συζήτηση. Από αυτές ακριβώς τις θέσεις κινούνται κακοπροαίρετα διάφοροι Αντισημήτες ανά την υφήλιο και αποκόβωντας προτάσεις από το συμφραζόμενο κείμενο, τις παρουσιάζουν ως απόδειξη του εβραικού ρατσισμού ή της δήθεν εβραικής μοχθηρότητας. Γνωστό παράδειγμα η πρόταση “όσοι δεν είναι Εβραίοι δεν είναι άνθρωποι”. Η φράση αποκόπηκε επιτήδεια από κακοπροαίρετους Αντισημήτες, και πέρασε το μύνημα που ήθελαν σε ανθρώπους που δεν έχουν καν διαβάσει τι είναι το Ταλμούδ, πόσο μάλλον να διαβάσουν την συζήτηση επί της συγκεκριμένης θέσης.
Ολόκληρη η πίστη ενός Εβραίου και η σχέση του με τον Θεό καθορίζεται από τις 613 Μιτσβότ πουπροαναφέραμε. Παρόλα αυτά έγιναν αρκετές προσπάθειες από διάφορους Εβραίους σοφούς να κωδικοποιηθεί η θρησκεία. Στον ορθόδοξο Ιουδαισμό ο Θεός είναι παρών στα τεκταινόμενα του κόσμου, αν και υπάρχουν διάφορες τάσεις, ιδιαίτερα μέσα στην Καμπάλλα, να δούνε έναν Θεό ο οποίος απομακρύνεται από τον κόσμο που δημιούργησε, και οι σοφοί αναζητούνε μονιοπάτια να τον πλησιάσουν. Η φύση του Ιουδαισμού ήταν συνδεδεμένη με την γη, με το επίγειο. Μετά τον θάνατο πίστευαν ότι πάνε σε έναν κόσμο σκιών, τον Σεόλ, μακριά από τον Θεό, επομένως καθήκον κάθε Εβραίου ήταν να ζήσει μέσα από τους απογόνους του.
Πρώτη φορά στο βιβλίο του Δανιήλ αναφέρεται μία ζωή μετά τον θάνατο. Σήμερα ο Ιουδαισμός εκπροσωπεί την θέση ότι υπάρχει μεταθανάτια ζωή. Ακόμη και ο Μεσσιανισμός είχε και έχει χαρακτήρα επίγειου αλυτρωτισμού.
Στόχος του είναι η επίγεια δικαιοσύνη και ειρήνη, το γνωστό Σαλόμ. Ο Ιουδαισμός δεν έχει συγκεκριμένο δόγμα, ο πιστός έχει μεγαλύτερα περιθώρια να ερμηνεύσει τις Οδηγίες του Θεού, τόσο μεγάλα ώστε να έχει την ανάγκη ενός Ραββίνου για την επεξήγηση κάποιων σημείων. Τα μεγάλα αυτά περιθώρια ερμηνείας επάνω στις Οδηγίες έδωσαν την δυνατότητα στον εβραικό λαό να αναπτύξει πολύ γρήγορα μία εκτεταμένη ποικιλία ερευνητικών μεθόδων και διαλογισμού, η οποία απλευθέρωσε το πνεύμα πολλών πιστών, μία από τις αιτίες για την σύνδεση τόσων Εβραίων με τις επιστήμες, γεγονός που έγινε εμφανέστερο κατά τον Μεσαίωνα και την σύγχρονη εποχή.
Δημήτριος Ντόικος.
