Όταν εισέρχεσαι στην Αγία Σοφία…, νιώθεις δέος και έκσταση. Έχεις προσπαθήσει να προοικονομήσεις την εικόνα. Ξέρεις ότι δεν θα τα καταφέρεις. Και είναι έτσι πράγματι…
Όχι, δεν είναι κλειστός χώρος. Ο θόλος δεν σε περικλείει. Ουράνια η μορφή του. Είσαι σε ένα ξεχωριστό σύμπαν, ανοιχτό στη φαντασίωση και στην ονειροπόληση… «Ακούς τις μυστικές φωνές του παρελθόντος». Κουβεντιάζεις με την ιστορία. Το πνεύμα σου σε ταξιδεύει σε καιρούς μακρινούς. Ο ναός σε συνεπαίρνει, σε μαγεύει.
Να ‘ναι το βαρύ ιστορικό φορτίο, οι ανομολόγητοι πόθοι, η πορεία της αυτοκρατορίας των δέκα περίπου αιώνων, το μεγαλείο του Βυζαντίου, η συνάντηση του μεταφυσικού με το θρησκευτικό, η μοναδική αισθητική, η αίσθηση της απώλειας, η προσπάθεια απόκρυψης της πραγματικότητας, η ομορφιά της αρχιτεκτονικής της, τα ξεχωριστά ψηφιδωτά της, η αχλή των θρύλων…
Κι όμως δεν χρειάζεται κανένα εθνικιστικό πνεύμα για να σκεφτείς κάτι απλό, κάτι λυτρωτικό. Να ‘ταν η Αγία Σοφία σε ένα κράτος κοσμικό, σε ένα δημοκρατικό καθεστώς – για να μπορείς να τη γεύεσαι χωρίς τους φονταμενταλισμούς και αναθεωρητισμούς. Να νιώθεις ότι σέβονται το παρελθόν της, τον πολιτισμό της, την ιστορία της!
Έχουμε καμιά ανησυχία τέτοιας μορφής, για παράδειγμα, για τον Άγιο Γεώργιο των Ελλήνων (San Giorgio dei Greci), την ορθόδοξη εκκλησία στη συνοικία Καστέλο της Βενετίας;
Χάνει πολλαπλά η Τουρκία από τον αποχαρακτηρισμό της ιερής εκκλησίας και την μετατροπή της σε τζαμί. Δεν έρχεται σε αντίθεση μόνο με τη Δύση ή με τον χριστιανισμό.
Επιχειρεί να ξεριζώσει τις βαθιές ρίζες της ιστορίας. Να αμαυρώσει την έννοια του δικαίου. Να στομώσει την ελευθερία του πνεύματος. Να ακυρώσει την ισχύ του ορθολογισμού.
Δεν μπορεί!
Όλα τα κράτη πασχίζουν να χαρακτηριστούν τα πιο σημαντικά μνημεία τους ως μνημεία παγκόσμια πολιτιστικής κληρονομιάς. Γιατί είναι απόλυτα όμορφο να έχεις στην επικράτειά σου ένα καθολικής αποδοχής μνημείο, που αφορά όλη την ανθρωπότητα. Γιατί κάτι τέτοιο προσδίδει πολιτισμικό και εθνικό κύρος και φυσικά είναι πόλος έλξης και διαμορφώνει περισσότερο τουριστικό ενδιαφέρον.
Αλλά όταν αυτό έχει συμβεί, δεν μπορεί μετά το κράτος που ανήκει το μνημείο να αλλάζει το περιεχόμενο και το συμβολισμό του μνημείου. Ο Ερντογάν και η Τουρκία όφειλαν να σεβαστούν τον χαρακτήρα της Αγίας Σοφίας, όπως είναι ήδη χαρακτηρισμένη ως Μουσείο εδώ και πολλά χρόνια.
Οποιαδήποτε σκοπιμότητα μεγαλοϊδεατισμού και αλαζονείας, σκληρού αναχρονισμού και θρησκευτικού φονταμενταλισμού απαξιώνει πλήρως το πολιτιστικό στερέωμα της Αγίας Σοφίας. Προσβάλλει την αισθητική του μεγαλοπρεπούς ναού. Ακυρώνει την ιστορία του μνημείου. Αμαυρώνει την ενέργεια της UNESCO.
Κι όμως αυτή η ενέργεια της Τουρκίας αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα στο αδιέξοδο που βρίσκεται λόγω των επεκτατικών και αναθεωρητικών τάσεών της. Απομονώνεται όχι μόνο από τον δυτικό πολιτισμό αλλά και από χώρες που πιστεύουν στις διεθνείς υποχρεώσεις μας. Απομονώνεται στο μικρόκοσμό της, στο παρελθόν της που δεν έχει κανέναν ορίζοντα ανοιχτό, καμιά προοπτική. Μόνη της κόβει τους όποιους δεσμούς έχει με τη Δύση.
Το πραγματικό συμφέρον της Τουρκίας δεν βρίσκεται στην απαξίωση του διεθνούς δικαίου ούτε πολύ περισσότερο στην κλαγγή των όπλων. Θα έπρεπε επιπλέον να επιδιώκει μια πολυπολιτισμική Κωνσταντινούπολη, γιατί η Πόλη έχει διαδρομή αιώνων και αιώνων και δεν διαγράφεται με αποφάσεις μιας κάποιας στιγμής. Θα έπρεπε να μη φοβάται την ιστορία και τον πολιτισμό. Δεν μπορεί να οικειοποιηθεί τίποτα που δεν είναι δικό της.
Η Αγία Σοφία είναι σύμβολο βυζαντινό, σύμβολο του χριστιανισμού. Το θέατρο της Εφέσου είναι θέατρο των αρχαίων Ελλήνων κλπ κλπ. Ούτε τα σχολικά βιβλία της ούτε οι ξεναγοί δεν μπορούν να παρακάμπτουν την ιστορική πραγματικότητα. Στις ερωτήσεις ποιος τη δημιούργησε, τι σημαίνει, ποιους εκφράζει, γιατί η UNESCO την ενέταξε στη λίστα των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς, οι απαντήσεις θα είναι πάντα απλές «μαχαίρια» στη βεβήλωση, στη διαστρέβλωση, στη βαρβαρότητα. Όσες «προσχώσεις» και να ρίξουν, το μεγαλείο της θα παραμένει πάντοτε αναλλοίωτο.
Οι ελεύθερες σκέψεις, οι συνειδήσεις όλων των στοχαζόμενων πολιτών «έχουν» μια βεβαιότητα. Ό,τι και να γίνει η Αγία Σοφία θα είναι πάντα η Αγία Σοφία γι’ όλο τον κόσμο – και φυσικά για τους Τούρκους που δεν μπορούν να δεχτούν τη διαστρέβλωση της ιστορίας και της πραγματικότητας.
Νίκος Ερμείδης.
