Του Ισιδώρου Ιωάν. Πρωίου
φιλολόγου
Προέδρου του Ψ.Ν.Α. «Δρομοκαΐτειο»
Ο Αδαμάντιος Κοραής, μια από τις μεγαλύτερες πνευματικές φυσιογνωμίες του νεότερου Ελληνισμού, ασυνήθους εμβέλειας και πολύ επάνω από τα μέτρα των περισσότερων πνευματικών προσωπικοτήτων της Ελλάδας και της λοιπής Ευρώπης, γεννήθηκε στη Σμύρνη την 27η Απριλίου 1748 και απέθανε στο Παρίσι την 6η Απριλίου 1833. Ο ίδιος θεωρούσε πατρίδα του τη Χίο, όπως σημειώνει στην αυτοβιογραφία του. Είναι χαρακτηριστική εν προκειμένω η έκφραση ενός λογίου της Σμύρνης «γεννηθείς Σμυρναίος απέθανε Χίος». Πρωτότοκος γιος του Χιώτη Ιωάννη Κοραή, εμπόρου και προεστού της Σμύρνης, και της Σμυρναίας Θωμαΐδας Ρυσίου, θυγατέρας του λογίου, εμπόρου και δασκάλου της Σχολής της Σμύρνης Διαμαντή Ρυσίου, κληρονόμησε από τον παππού του, μαζί με τη βιβλιοθήκη του, τον έρωτα για την παιδεία και τη γνώση.
Η οξύτατη κριτική ικανότητά του και η χαλύβδινη βούλησή του, η εκπληκτική βαθύνοιά του και η θαυμαστή επίνοιά του, η αδέσμευτη σκέψη του και η δημιουργική φαντασία του –πολύτιμα χαρίσματα του νου του- σε συνδυασμό με την αδάμαστη φιλοπονία του και τη διάπυρη φιλοπατρία του τον κατέστησαν έναν από τους περιώνυμους δασκάλους του Γένους. Ο Κοραής αποκλήθηκε «μέγας διδάσκαλος του Γένους». Η τιμή είναι αντάξια της προσφοράς και της θυσίας. Ο Κοραής αρνήθηκε τον κόσμο, γιατί αγάπησε την Επιστήμη, το Γένος και την Πατρίδα. Ο βίος του υπήρξε ασκητικός και πολυκύμαντος.
Μετά την απόκτηση του πτυχίου της Ιατρικής, τον Μάιο του 1788- ένα χρόνο πριν από την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης- από το Montpellier μετέβη στο Παρίσι, όπου έτυχε θερμής υποδοχής και φιλοξενίας από πολλούς λογίους, μεταξύ των οποίων ήταν και ο ελληνιστής καθηγητής Βιλλουαζόν (Villoison), οι οποίοι και τον προστάτευσαν κατά τις εκρηκτικές και δύσκολες εκείνες ημέρες της Γαλλικής Επανάστασης. Έκτοτε θα παραμείνει στο Παρίσι μέχρι το τέλος της ζωής του (6 Απριλίου 1833).
Κατά τη διάρκεια των 45 χρόνων της ζωής του στο Παρίσι τα θέματα που θα τον απασχολήσουν είναι η ΠΑΙΔΕΙΑ, «Παιδεία των εν ημίν μόνον εστίν αθάνατον και θείον» (Πλούταρχος), και η ΓΛΩΣΣΑ που, όπως υποστηρίζει ο άγγλος ανθρωπολόγος Έντουαρτ Μπάρνετ Τέυλορ, είναι μια από τις σημαντικότερες πλευρές του πολιτισμού κάθε λαού.
Ο Κοραής θεωρεί ότι η απαιδευσία είναι νόσος πιο επικίνδυνη και από τον λοιμό και ότι αυτής απότοκος είναι η δυστυχία της πατρίδας. Γι’ αυτό ξεκινά με αποφασιστικότητα και τόλμη ένα αδιάλειπτο, επίπονο και επίμονο αγώνα για τον φωτισμό του Γένους διά της παιδείας.
Η προσφορά του και αρνητικά και θετικά θεωρούμενη υπήρξε σπουδαία και καθοριστική.
Από άποψη αρνητική ο Κοραής άσκησε αδυσώπητη κριτική και σφοδρή πολεμική κατά της τότε κατάστασης των προσώπων, τα οποία δυστυχώς ασκούσαν, συν τοις άλλοις, και ολέθρια επίδραση στα εκπαιδευτικά πράγματα. Διακωμώδησε με ευστοχία τη συνήθη τότε εκπαιδευτική μέθοδο και τη «σκυθική αγριότητα» των δασκάλων, οι οποίοι παρείχαν διδασκαλία πολύ πτωχή, συνοδευόμενη με πλουσιοπάροχο ραβδισμό. Επισήμανε την ατέλεια των μορφωτικών αγαθών, τα οποία προσφέρονταν στους νέους και προέβαλε έντονα το αίτημα, τα αγαθά αυτά να αντληθούν από τις γνήσιες πνευματικές πηγές του Έθνους και από τους επιστημονικούς θησαυρούς της Δύσης. Εναντιώθηκε σθεναρά στον στείρο συντηρητισμό, τη μανιακή δεισιδαιμονία και τη φαρισαϊκή τυπολατρία. Εξέφρασε πολλές φορές τη δυσαρέσκειά του για κάποιους πλούσιους Έλληνες, που δεν επιδείκνυαν το πρέπον ενδιαφέρον για την ίδρυση εκπαιδευτηρίων, την επάνδρωσή τους και τον εξοπλισμό τους. Όλα αυτά, συνδυαζόμενα και με την όλη ανακαινιστική δραστηριότητα του Κοραή, προκάλεσαν στον προεπαναστατικό Ελληνισμό καθολική αναστάτωση. Ανταγωνισμοί, συκοφαντίες, κατηγορίες για αθεϊσμό και ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης και κάθε είδους υβριστικά δημοσιεύματα, φαινόμενα που χαρακτηρίζουν την ελληνική πραγματικότητα κάθε φορά που θα τεθεί επί νέων βάσεων το θέμα της παιδείας, μας δίνουν την αρνητική εικόνα της έξαψης των πνευμάτων κατά τη μεταβατική εκείνη εποχή.
Από αυτήν όμως την οξεία διαμάχη προέκυψε η πρώτη μεγάλη προσφορά του Αδαμαντίου Κοραή, να καταστεί δηλαδή η παιδεία το πρώτιστο ενδιαφέρον θέμα των Ελλήνων και να κυριαρχήσει πανελληνίως το σύνθημα «δράξασθε παιδείας».(Πλούταρχος).
Μονιμότερα ασφαλώς υπήρξαν τα αποτελέσματα της θετικής προσφοράς του Κοραή.
Από τη στιγμή που έλαβε την πολύ γενναία απόφαση να εγκαταλείψει την ιατρική και να αφιερώσει τη ζωή του «εις ό,τι την πατρίδα έμελλε μάλλον να ωφελήσει», εργάστηκε αόκνως για την αποκατάσταση του Έθνους.
Ως επαίτης χάριν του εθνικού φωτισμού περιερχόταν, μέσω των φίλων, των επιστολών και των άλλων κειμένων του, τις αυλές των απανταχού Ελλήνων και επιζητούσε την ενίσχυσή τους για την ανέγερση διδακτηρίων, τη συγγραφή και έκδοση βιβλίων, τη μόρφωση δασκάλων, τη χορήγηση υποτροφιών για την επιστημονική κατάρτισή τους στο εξωτερικό.
Φτωχός ο ίδιος, πένης σχεδόν μέχρι τέλους, προσέφερε πλουσιοπάροχα στο Έθνος τους θησαυρούς του πνεύματός του, ακολουθώντας σαφώς καθορισμένο ιδεολογικό και πολιτικό πρόγραμμα.
Πρώτος στόχος του προγράμματός του ήταν οπωσδήποτε η αποτίναξη του δουλικού ζυγού, δεύτερος όμως και οριστικός η διασφάλιση της ελευθερίας. Οι στόχοι αυτοί ταυτίζονται βέβαια με τη σταθερή προσδοκία ολόκληρου του Γένους. Αλλά πρώτος ο Κοραής όρισε την παιδεία ως βασική προϋπόθεση για την επίτευξη και των δύο. Δεν απέκρυπτε μάλιστα κατά τους αμέσως πριν από την επανάσταση χρόνους και τη ζωηρή του ανησυχία μήπως η αποτίναξη του ζυγού αποτολμηθεί πριν απαλλαγεί ο Ελληνισμός από τις μόνιμες και επίκτητες αδυναμίες του. Διότι η επιβίωση των αδυναμιών αυτών θα διαιώνιζε την τυραννία των παθών και θα παρεμπόδιζε τον επαναπατρισμό της αληθούς πολιτικής και κοινωνικής Δημοκρατίας. Οι περιπέτειες του Έθνους κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και ακόμη και μέχρι σήμερα, έστω και αν δεν οφείλονται αποκλειστικώς και μόνο στην έλλειψη παιδείας, δικαίωσαν τους φόβους του Κοραή.
Σύμφωνα με τη σταθερή πεποίθηση του Κοραή αληθής παιδεία μπορούσε να κατορθωθεί μόνο με την α ν ά μ ν η σ η και τη μ ε τ α κ έ ν ω σ η.
Η ανάμνηση νοείται ως επαναγωγή του Έθνους στις γνήσιες πηγές της ύπαρξής του, στην ελληνική δηλαδή και την ορθόδοξη κληρονομιά. «Το Έθνος οφείλει να μνησθεί ημερών αρχαίων. Να οδηγηθεί εις αυτογνωσίαν. Η εθνική αφύπνισις είναι καρπός της αναμνήσεως και προϋπόθεσις της ελευθερίας». Αυτός είναι ο ιερός σκοπός, τον οποίον θέλουν να υπηρετήσουν οι μνημειώδεις κριτικές εκδόσεις των αρχαίων κειμένων, οι οποίες αφενός δικαίως εξασφαλίζουν στον συγγραφέα τους τη φήμη ενός από τους δοκιμότερους φιλολόγους της εποχής του και αφετέρου παρέχουν στο υπόδουλο Γένος αυτοπεποίθηση και φως.
Πρέπει πάντως να τονιστεί ιδιαίτερα ότι ο Κοραής πολέμησε επιμόνως τόσο τους αφελείς όσο και τους πονηρούς αρχαιολάτρες της εποχής του. Και εκείνους δηλαδή που προσπαθούσαν, με τρόπο πολλές φορές φαιδρό, να αναστήσουν τους αρχαίους, αλλά και τους άλλους, όσοι υπό τον μανδύα της αρχαιολατρίας κάλυπταν τα μεγάλα συμφέροντά τους ή την αδυναμία τους να δεχτούν κάτι το καινούργιο.
Ήταν επόμενο ότι ο Κοραής δεν θα μπορούσε να αντιμετωπίσει το ανωτέρω πρόβλημα χωρίς να αναφερθεί διεξοδικώς στο ήδη τότε φλέγον ζήτημα που ήταν το γ λ ω σ σ ι κ ό. Γνώριζε άλλωστε ότι η δια της παιδείας αναγέννηση του λαού δεν μπορούσε εύκολα να επιδιωχθεί εντός του γλωσσικού χάους και των παθών, τα οποία ήδη είχαν αρχίσει να υποκινούν ο α ρ χ α ϊ σ μ ό ς και ο λεγόμενος χ υ δ α ϊ σ μ ό ς. Στις ακρότητες και των δύο διαπιστώνει ο Κοραής διαστροφή της γλώσσας και υπενθυμίζει ότι «ποτέ ένα έθνος δεν διέστρεψε την γλώσσαν του χωρίς να διαστρέψει εν ταυτώ και την παιδείαν του». Ο αρχαϊσμός, υποστηρίζει, αποτελεί ολέθρια πολυτέλεια σε μια τόσο κρίσιμη εποχή, κατά την οποία οι πολλοί απαίδευτοι πρέπει να κατανοούν εύκολα τους ολίγους λογίους. Αποτελεί έπειτα απαράδεκτο ολιγαρχικό δεσποτισμό, αφού κανένας δεν έχει το δικαίωμα να λέει προς το Έθνος: «Ούτω θέλω να λαλείς, ούτω να γράφεις». Και αποτελεί, τέλος, άγνοια της φύσης της γλώσσας, η οποία αποστρέφεται το δεσποτισμό και εξελίσσεται σύμφωνα με τους δικούς της νόμους: «Μόνο ο καιρός έχει την εξουσίαν να μεταβάλλει των εθνών τας διαλέκτους, καθώς μεταβάλλει και τα έθνη». Επικαλούμενος δε το γεγονός ότι οι λαοί της Ευρώπης τότε αληθώς άρχισαν να ελευθερώνονται από τη βαρβαρότητα, όταν οι ολίγοι στην αρχή λόγιοί της επιχείρησαν να γράψουν στην κοινή, δηλαδή στην ομιλούμενη από τον λαό τους γλώσσα, ο Κοραής ως σοφός φιλόλογος αποκαλύπτει τη συμπάθειά του προς την κοινή, δηλαδή τη δημοτική, την οποία μάλιστα επιδιώκει να αποκαταστήσει στη συνείδηση του Έθνους. Γι’ αυτό εξετάζει πρώτος ο Κοραής, με τη μέθοδο της συγκριτικής γλωσσολογίας, τη σε τόπο και σε χρόνο ιστορική εξέλιξη και διαμόρφωση της Ελληνικής, άλλοτε με αντιπαραβολή προς την εξέλιξη άλλων γλωσσών και άλλοτε με αντίστροφη πορεία, δηλαδή με αφετηρία τη νέα έφθανε στην αρχαία. Αισθανόταν δε περισσή εθνική υπερηφάνεια, οσάκις διαπίστωνε ότι η γλώσσα του λαού, όσο και αν βαρβαρώθηκε, σώζει πολλά λείψανα της αρχαίας γλώσσας σεβάσμια. Ο Κοραής υποστηρίζει ότι επιβάλλεται να γράφομε στη μητρική γλώσσα των προγόνων μας. Η επιλογή αυτή γίνεται πρόξενος δύο καλών ταυτοχρόνως, και τα γραφόμενα καθίστανται σαφέστερα και στις ψυχές των αποδεκτών δραστικότερα, και η βαρβαρωθείσα γλώσσα μας θα εξευγενιστεί.
Παρά ταύτα η γλώσσα του Κοραή δεν είναι η δημοτική αλλά απομίμησή της, η οποία φέρει έκδηλα τα γνωρίσματα του συμβιβασμού και της γλωσσοπλασίας. Προφανώς ο Κοραής, ζώντας από της ηλικίας των 23 ετών αδιαλείπτως στην Ευρώπη παρέμεινε μακριά από τους φυσικούς φορείς της δημοτικής και από την άμεση επίδραση του δημοτικού λόγου και ήταν επόμενο να αδυνατεί να χρησιμοποιήσει με φυσικότητα τη δημοτική.
Ως εκ τούτου η παρέμβαση του Κοραή στο γλωσσικό πρόβλημα δεν προσέφερε βέβαια μόνιμη λύση. Η επίδρασή του όμως υπήρξε αποφασιστική επί πολύ χρόνο. Η μέση οδός που εισηγήθηκε (μήτε τύραννοι των χυδαίων ούτε δούλοι της χυδαιότητος αυτών) ανέκοψε την πρόοδο του δημοτικισμού, αποθάρρυνε όμως εξίσου και τον αρχαϊσμό, μετρίασε τους φανατισμούς και απάλυνε τα πάθη.
Όπως η αξιοποίηση της αρχαίας κληρονομιάς δεν ήταν δυνατό, κατά την άποψη του Κοραή, να επιτευχθεί με την προσκόλληση στο γράμμα, τοιουτοτρόπως και η ανάδειξη του Ευαγγελίου σε «Καταστατικό χάρτη» της νεοελληνικής κοινωνίας, πράγμα που ευχόταν ειλικρινώς ο Κοραής, είχε ως προϋπόθεση την κάθαρση της λαϊκής ευσέβειας από κάθε εξωχριστιανικό και αντιχριστιανικό στοιχείο, την ορθή κατά Χριστό διαπαιδαγώγηση των νέων, τη μόρφωση ικανών κληρικών και γενικώς την εξύψωση της Εκκλησίας. Η εναντίον των λειτουργών αυτής κριτική του Κοραή δεν εμπνεόταν από τις αντικληρικές τάσεις της εποχής του, αλλά από γνήσια ευσέβεια και αγνή πατριωτική πρόθεση.
Παρά ταύτα ο Κοραής κατηγορήθηκε ως «περί τους θεσπεσίους της Εκκλησίας θεσμούς καινοτόμος» και γι’ αυτό δοκίμασε μεγάλη στεναχώρια και πολλή θλίψη.
Η παρατήρηση αυτή μας φέρνει πλησιέστερα προς το δεύτερο σκέλος του προγράμματος που ήθελε να πραγματώσει ο Κοραής. Ποιες ήταν οι καινοτομίες και τι σήμαιναν για την παιδεία και το μέλλον του Έθνους;
Ο Κοραής είχε την πεποίθηση ότι η ανάμνηση μπορούσε βέβαια να αφυπνίσει την εθνική συνείδηση, όπως έχει προαναφερθεί, δεν ήταν όμως σε θέση να ολοκληρώσει μόνη το τεράστιο έργο της αναγέννησης του λαού και της εδραίωσης της ελευθερίας του. Για να επιτευχθεί αυτό, χρειάζονταν μέσα και δυνάμεις, όπως εκείνες που διέθετε «η σοφή Ευρώπη», δηλαδή νέες παιδαγωγικές μέθοδοι, βιβλία, μεταφράσεις, χάρτες και άλλα εποπτικά μέσα, γνώσεις επιστημονικές κατά κλάδους, και ακόμη συνθήματα και ιδέες προοδευτικές, όπως ελευθερία, ισονομία, κοινωνική δικαιοσύνη, ανεξιθρησκεία, «πεφωτισμένη ευσέβεια», ατομικά δικαιώματα, ελευθεροτυπία και ό,τι άλλο είχαν η Αμερικανική Επανάσταση (1772) και η Γαλλική (1789). Χρειαζόταν δε προπάντων η φιλοσοφία, το μεγάλο αυτό ιδανικό της αγωγής κατά την εποχή εκείνη του άκρατου ορθολογισμού. Όλα αυτά, συνοψιζόμενα στους όρους «φώτα της Ευρώπης» ή «επιστήμες» αποτελούσαν το δεύτερο σκέλος του ευρύτατου εκπολιτιστικού προγράμματος που ο Κοραής αποκαλούσε προσφυώς μετακένωση. «Η μετάδοση των επιστημών στην Ελλάδα, εάν ακολουθήσομε τη σωστή μέθοδο, είναι αληθινή μετακένωση από τα κοφίνια των αλλογενών στα κοφίνια των Ελλήνων και ενώ γεμίζομε αυτά, δεν αδειάζομε εκείνα».
Το πρόγραμμα της μετακένωσης αποτέλεσε τη μεγαλύτερη πρόκληση, την οποία δέχθηκε ο Ελληνισμός κατά τους νεότερους χρόνους. Θα ήταν άδικο να κατηγορήσομε τους εμπνευστές και εκτελεστές αυτού του προγράμματος, αφού ακόμη και σήμερα αισθανόμαστε την ανάγκη να το συνεχίσομε και αφού γνωρίζομε πόσο το «δάνειο φως» ποδηγετεί το Έθνος. Οφείλομε όμως να αναγνωρίσομε ότι η μετακένωση υπήρξε μοιραία για την πολιτική πορεία του Ελληνισμού. Ο Κοραής στην προσπάθειά του να ετοιμάσει μια σύνθεση της παλαιάς ελληνορθόδοξης κληρονομιάς και της επαναστατικής Δύσης των χρόνων του, στηρίχθηκε επάνω σε μια προϋπόθεση που δεν ήταν απόλυτα ορθή. Πίστευσε δηλαδή ότι τα φώτα της Ευρώπης είναι φώτα ελληνικά, τα οποία εδώ μεν είχε σβήσει η μακρόχρονη δουλεία, εκεί δε τα είχε διατηρήσει ο ζήλος των σοφών. Ο «εξευρωπαϊσμός» των Ελλήνων θα ισοδυναμούσε απλώς με επάνοδό τους στην οικεία πολιτιστική εστία. Δεν επρόκειτο όμως περί αυτού. Επρόκειτο μάλλον για την εισροή ενός συγγενικού αλλά εμφανώς διάφορου πολιτισμού στον ελληνορθόδοξο πολιτιστικό χώρο. Αφότου μάλιστα ο Κοραής, συνεπής προς το πνεύμα του Διαφωτισμού, είδε στο Βυζάντιο μεσαιωνική μόνο κατάπτωση και παραφθορά, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την προσπάθεια, η οποία επακολούθησε, για να αποβληθεί από το ελληνορθόδοξο πολιτιστικό σώμα ένα μέλος του και να επιφέρει τη φυσιογνωμική αλλοίωσή του. Ο ίδιος ο Κοραής προσπάθησε βέβαια και εδώ να ακολουθήσει, με σύνεση και εκλεκτική ικανότητα «τη μέση οδό». Το σύνθημα της μετακένωσης ανανεωτικό, προοδευτικό και εν μέρει ανατρεπτικό, όπως ήταν, παραβίασε τα εθνικά πολιτιστικά μας όρια και εκτράπηκε σε ασυγκράτητη ξενομανία και αλόγιστη μίμηση.
Το συγγραφικό έργο του Αδαμαντίου Κοραή είναι κολοσσιαίο. Αποτελείται από 66 τόμους. Οι 17 απαρτίζουν την «Ελληνική βιβλιοθήκη» και οι 9 τα «Πάρεργα». Οι υπόλοιποι 40 τόμοι περιέχουν πραγματείες, μεταφράσεις, επιστολές και ποικίλου περιεχομένου κείμενα.
Ο Αδαμάντιος Κοραής πολεμήθηκε σφοδρά, αλλά και τιμήθηκε δεόντως και ποικιλοτρόπως.
