Του Κ. Α. Ναυπλιώτη
Όσοι έχουν κάποια ηλικία θα θυμούνται τις διαβαθμίσεις στη διαγωγή των μαθητών. Εκτός από τις: Κοσμιοτάτη, κοσμία, και χειρίστη, ακουγόταν στους καθηγητικούς κύκλους κυρίως, και η Θερσίτιος διαγωγή στην οποία ενέπιπταν οι αυθάδεις και ατίθασοι μαθητές. Αν και το όνομα του Θερσίτη ήταν απλώς γνωστό εξ ακοής (δηλ. χωρίς ανάλυση και σχόλια για το ποιόν του προσώπου), η έρευνα και μελέτη – κατά το δυνατό- του Ομηρικού λόγου οδηγεί στην…ανακάλυψη – αποκάλυψη τού κακομούτσουνου, άσχημου, φαλακρού στραβοκάνη και προκλητικού αντιήρωα του Τρωικού πολέμου Θερσίτη, που σαν απλός άνθρωπος τολμά να αμφισβητήσει τη δύναμη των ευγενών και τη…θεϊκή καταγωγή τους. Έτσι, με την τόλμη και το θάρρος της γνώμης του γίνεται αντιπαθής, αφού δεν δειλιάζει να προσβάλλει την άδικη βασιλική εξουσία. Εμφανίζεται ως επαναστάτης που επιχειρεί να εκδημοκρατίσει το στράτευμα των Αχαιών; Ή τα λόγια του είναι φθονερά ενός κωμικού, ταπεινού αλλά και αμφιλεγόμενου χαρακτήρα, τον οποίο ο Πλάτων ονομάζει πιθηκόμορφο;
Ο αμετροεπής Θερσίτης που αν και απλός στρατιώτης χαμηλής κοινωνικής τάξης* τολμά να μιλά με οξεία και δυνατή φωνή και να προσβάλει τον αρχηγό Αγαμέμνονα μιλώντας δημαγωγικά, ειρωνικά και κυνικά μπροστά σε όλο το στράτευμα.
Θερσίτης δ’ ἒτι μοῦνος ἀμετροεπής ἐκολῴα,
ὃς ἒπεα φρεσίν ᾗσιν ἄκοσμά τε πολλά τε ἢδη
μάψ, ἀτάρ οὐ κατά κόσμον, ἐριζέμεναι βασιλεύσιν,
………………………………………………….
Μόνο ο Θερσίτης ο φλύαρος και φωνακλάς ακόμα,
λόγια στο νού του πού ‘χεν άπρεπα πολλά, και τα πετούσε- ξεστόμιζε
χωρίς καμιά ντροπή, μαλώνοντας συνέχεια με τους βασιλιάδες,
……………………………………………………….
Μην ξεχνάμε πως και ο Αχιλλέας ονομάζει τον Ατρείδη (Αγαμέμνονα) λαοφάγο βασιλιά, ενώ ο Θερσίτης τονίζει πως ο στρατός παθαίνει μεγάλες συμφορές εξαιτίας του Αγαμέμνονα και ζητάει από τους Αχαιούς να τον εγκαταλείψουν (Ιλ. Β.229-233).
Βλέπουμε λοιπόν, πως και οι δύο χρησιμοποιούν όχι μόνο κατηγορίες αλλά και υβρεολόγιο κατά του Αγαμέμνονα, με τη διαφορά ότι τα λόγια του Πηλείδη (Αχιλλέα) προκαλούν δέος λόγω του επιβλητικού ύφους, ενώ τον αμετροεπή Θερσίτη δεν τον παίρνει κανείς στα σοβαρά, και λόγω του ότι ήταν αἲσχιστος των Αχαιών (δηλ. ο πιο άσχημος από τους Αχαιούς)· και ο Αχιλλέας ο ἄριστος που αντιπροσωπεύει έναν ήρωα του Έπους, ενώ ο Θερσίτης έναν κωμικό «αντιήρωα» που ξυλοφορτώνεται από τον Οδυσσέα. Έτσι ο αμετροεπής Θερσίτης είναι αντίθετος με τον ορισμό τού Έπους ως ποίηση επαίνου για τα κλέα ανδρών τε θεών τε. Αντίθετα, προκαλεί γέλιο και ντροπή (βλ. Ιλ. Β 211- 278). Το επεισόδιο τού Θερσίτη ίσως είναι το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ψόγου στην Ιλιάδα. Αυτό φανερώνουν λέξεις όπως ἒρις = αγώνας, διαμάχη, νεῖκος = φιλονικία, ὄνειδος = χλευασμός, μομφή, ψεγάδι, ντροπή, λωβήτωρ = άνθρωπος της προσβολής, της φθοράς, και του κακού βλ. λ. λώβα, λωβιάζω, λωβιασμένος, λωβιάρης. αἲσχιστος** = πιο άσχημος, αχρείος, ἒχθιστος*** = ο πιο μισητός (βλ. Ιλ.Β.220).
Απ’ ότι φαίνεται η διαγωγή του Θερσίτη απειλεί τη δομή της κοινωνικής τάξης και τα ιδανικά της εποχής· πράγμα που οι Αχαιοί είναι δύσκολο να επικροτήσουν, εφ’ όσον το πρότυπο και ιδανικό τότε ήταν αυτό του καλοῦ κἀγαθοῦ ἄνδρα πράγμα σχεδόν ακατόρθωτο να μπορέσει να κερδίσει ο Θερσίτης, και με αυτό την εύνοια τού λαού (στρατού). Πάντως, σύμφωνα με τα αριστοκρατικά ήθη της εποχής η καταπίεση και η εκμετάλλευση όχι μόνο είναι δικαιολογημένη, αλλά και σωστή· και η βίαιη συμπεριφορά του Οδυσσέα και το ξυλοφόρτωμα τού Θερσίτη βρίσκεται μέσα στα κοινωνικοπολιτικά πλαίσια της εποχής.
Ίσως η συμπεριφορά τού Θερσίτη να δηλώνει – έστω και συγκαλυμμένα – την προσπάθεια αλλαγής- απαλλαγής από τους αριστοκρατικούς κώδικες συμπεριφοράς, πιθανόν όμως και την αμφισβήτηση της θεϊκής προέλευσης της βασιλικής εξουσίας4 Τέλος; Ίσως η χρησιμοποίηση του βασιλικού σκήπτρου, ως ράβδος στυπτική από τον Οδυσσέα, αποδεικνύει την υποταγή που «πρέπει» να έχει ο λαός στον απόλυτο άρχοντα· πράγμα που φανερώνει και η Ομηρική φράση δια στόματος του Οδυσσέα·
«οὐκ ἀγαθόν πολυκοιρανίη εἷς κοίρανος ἒστω, εἷς βασιλεύς» (Ιλ. Β204-205). Δηλ. δεν είναι καλό η πολυαρχηγία. Αλλά (ας είναι) ο αφέντης, ένας ο βασιλιάς. Όμως το επεισόδιο με τον Θερσίτη δηλώνει τη διαμάχη του λαού απέναντι στην εξουσία της αριστοκρατίας. Και ο μόνος που εκφράζει την αντίθεση του, και όχι μόνο δεν συμμορφώνεται με την εξουσία, αλλά παρακινεί και σε ανταρσία, είναι ο αυθάδης Θερσίτης που μπορεί να θεωρηθεί ως η εικόνα ενός απλού λαϊκού πολεμιστή που λειτουργεί ως εκπρόσωπος του στρατού – λαού που τολμά να αμφισβητήσει το κύρος και τη δύναμη των αριστοκρατών.
Ίσως εδώ να αχνοφαίνεται το τέλος του θεσμού της βασιλείας και η προαναγγελία της ολιγαρχίας των αριστοκρατών, η ολιγαρχία, την οποία πολύ αργότερα αντικατέστησε η δημοκρατία των πολιτών.
* Αν και στο ἒπος δεν φαίνεται, όχι να μπορεί, αλλά να τολμά κανείς κοινός στρατιώτης να μιλήσει σε συνέλευση, εν τούτοις κάποιες «μεταγενέστερες παραδόσεις» μας πληροφορούν πως ο Θερσίτης θα πρέπει να ανήκε στην κατηγορία των αριστοκρατών της εποχής. Παρόλα αυτά οι περισσότεροι μελετητές υποστηρίζουν πως ο Θερσίτης ήταν ένας κοινός στρατιώτης, χαμηλής κοινωνικής τάξεως. Κάποιοι δε τον παρουσιάζουν «κανονικό άνθρωπο» και όχι δύσμορφο.
Το όνομα Θερσίτης ετυμ. από το θέρσος, θάρσος, θάρρος (ρσ˃σσ), θράσος (αρ˃ρα) [βλ. θερμός, ε˃α] τόλμη, σπανίως επί κακής σημασίας, αυθάδεια, θρασύτητα πρβλ. θαρσαλέος, θαρραλέος (βλ. ετυμ. λξκ. Β. Ν. Βασδέκης).
** Τα παραθετικά του επιθέτου είναι: αἰσχρός αἰσχίων (ο,η), το αἲσχιον, αἲσχιστος
*** Του εχθρός είναι: ἐχθίων (ο,η), το ἒχθιον, ἒχθιστος
4 Οι σύγχρονες κοινωνίες φαίνεται να μη βρίσκουν άλλη απάντηση εκτός από την κατηγορία και τον χλευασμό τού Θερσίτη. Όμως ας σκεφτούμε ποιοι είναι οι Θερσίτες της εποχής μας; Αυτοί που οραματίστηκαν μια καινούργια κοινωνία; ή αυτοί που μάχονται κάθε αξιοκρατία και κάθε είδους αυθεντία; Ή όσοι περιφρονούν τον ορθό λόγο και την αξία των επιχειρημάτων; Ιδού το πρόβλημα!
knafpl@hotmail.com
