Δυστυχώς μπορεί η κοινωνία να μην περιχαρακώνει με πρόδηλους τρόπους την ευτυχία, καθορίζει όμως τους ορισμούς και τους προσδιορισμούς της και επομένως οριοθετεί τον αγώνα των ανθρώπων για την απόκτηση της.
Ευστράτιος Παπάνης Επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου
Οι αξίες, οι ανάγκες, οι ιδεολογίες, οι φιλοσοφίες, καθώς και τα πολιτικά, οικονομικά ή θρησκευτικά συστήματα επιβάλλουν τρόπους συμπεριφοράς και κανόνες, στους οποίους τα μέλη μιας κοινωνίας πρέπει να προσαρμόζονται, λειαίνοντας την ακατέργαστη αρχικά προσωπικότητα τους, έτσι ώστε να επιτευχθεί η πολυπόθητη αποδοχή. Η αλληλεπίδραση αυτή χρωματίζεται με τις αποχρώσεις της ιστορικής συγκυρίας και του πολιτισμικού περίγυρου.
Οι παραπάνω παράγοντες διαμορφώνουν νομοτελειακές ηθικές, δεοντολογίες, πρότυπα, παραδείγματα και εγείρουν αιτήματα συμμόρφωσης ή κοινωνικοποίησης, που αλλοτριώνουν εν πολλοίς την ελευθερία του ατόμου και τις επιλογές του για ποιότητα ζωής, για ικανοποίηση και προσωπική ανάπτυξη.
Δυστυχώς μπορεί η κοινωνία να μην περιχαρακώνει με πρόδηλους τρόπους την ευτυχία, καθορίζει όμως τους ορισμούς και τους προσδιορισμούς της και επομένως οριοθετεί τον αγώνα των ανθρώπων για την απόκτηση της.
Η πορεία για την αρμονία είναι η εξισορρόπηση των επιβεβλημένων εξωτερικών συμβιβασμών, των βιολογικών προδιαθέσεων και της έξαψης της φαντασίας, όταν προβάλει τον ιδανικό εαυτό.
Μια προσεκτικότερη ματιά αποκαλύπτει αυτό που όλοι, είτε μέσω της εμπειρίας είτε μέσω συστηματικής μελέτης, κάποτε κατανοούν: Η κοινωνία, παρότι απόλυτα αναγκαία για την επιβίωση, την ασφάλεια και το λειτουργικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο κάθε δράση συντελείται, είναι υπεύθυνη και για κάθε δυστυχία, επειδή η αναγωγή από το ατομικό στο συλλογικό συνεπάγεται την απώλεια του συναισθήματος και του ανθρωπισμού ή και την αποποίηση της ευθύνης μέσω της αφαίρεσης και του συμβολισμού.
Μοιάζει σαν οι θεσμοί να αποστασιοποιούνται από τα ανθρώπινα μέτρα και να εξελίσσονται ή να οργανώνονται αυτόνομα και ανεξάρτητα από τις ανάγκες των μελών μιας κοινότητας.
Η ευκαμψία των θεσμικών συστημάτων να αντικατοπτρίζουν άμεσα, καθυστερημένα ή ελάχιστα τις θελήσεις των πολιτών, είναι δείκτης δημοκρατικότητας, αυταρχισμού ή αποδόμησης. Και η ικανότητα του ατόμου να ελίσσεται ανάμεσα στο κοινωνικά επιθυμητό και στην προσωπική ανέλιξη είναι κριτήριο της ψυχικής του υγείας.
Η κοινωνία με τα μαιανδρικά επίπεδα της εύκολα μετατρέπονται σε έναν παραμορφωτικό καθρέφτη, που πείθουν, με καταναγκασμούς και πολυπλοκότητα, για την εικονική πραγματικότητα, και επιβάλλουν να την αποδεχτούμε ως τη μόνη αληθινή.
Όμως, αν σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή τα κοινωνικά θέσφατα φαντάζουν κραταιά και παντοδύναμα, μέσα τους φέρουν την καταδίκη της θνητότητας και του μαρασμού, επειδή οι ανθρώπινες ανάγκες και η φύση έχουν τους δικούς τους τρόπους να επιβάλλονται και οι τρόποι έκφρασης τους διαφοροποιούνται με το χρόνο.Η καταξίωση κάθε επόμενης γενιάς στηρίζεται στη δυνατότητα της να προσαρμόζεται, να μεταλλάσσεται και να απαξιώνει μια πλειάδα αξιών και δεδομένων της προηγούμενης, έτσι ώστε να διασφαλίσει την απρόσκοπτη συνέχιση της κάλυψης των επιθυμιών, την ιστορική της ταυτότητα, την προοπτική της στο μέλλον.
Από τις προηγούμενες γενιές επιλέγονται, για να διατηρηθούν ή να εξιδανικευτούν, μόνο τα αδιαμφισβήτητα και αποτελεσματικά στοιχεία ή εκείνα, που αποτελούν μέρος της παράδοσης, της λογοτεχνίας, της ιστορίας και των μύθων.
Η εξέλιξη, που εγγυάται την επιβίωση, προϋποθέτει το θάνατο των προγενέστερων, ακόμα κι αν είναι νοσταλγικός ή γοερός, επειδή τρέφεται και αναζωπυρώνεται από τα απομεινάρια των στοιχείων, που απαλείφτηκαν.
Από την διαδοχή αυτή των γενεών τα μεν κλασικά στοιχεία αναδεικνύονται ως κληρονομιά, τα υπόλοιπα είτε χάνονται στην αχλή των αιώνων είτε αντιμετωπίζονται με τα κριτήρια μιας επόμενης εποχής, που σπάνια έχει τη διάθεση να σταθεί επιεικώς απέναντι τους και να τους χαριστεί.
Αν παραδεχτούμε ότι κάθε αξία, αριστεία, ίνδαλμα, σκοπός και στόχος μιας ιστορικής περιόδου πέφτει βορά στο βωμό της εξέλιξης και της φθίσης, το ίδιο συμβαίνει αναγκαστικά και με τις προσπάθειες των ανθρώπων να τις κατακτήσουν, κατανοώντας πως αγωνίζονται σε μεγάλο βαθμό για το προσωρινό και το εφήμερο. Πραγματικά χρειάζεται ο μόχθος μιας ολόκληρης γενιάς, για να συναθροιστεί ο ελάχιστος και πολύτιμος σπόρος για την επόμενη, είτε αυτός αφορά στο επιστημονικό, κοινωνικό, πολιτιστικό, οικονομικό πεδίο.
Τα βασικά συστατικά της επιτυχημένης πορείας του ατόμου, εκείνα δηλαδή που θα μεταλαμπαδευτούν ως παρακαταθήκη για την ανθρώπινη ολοκλήρωση, δεν μπορεί να είναι κοντόφθαλμα, τοπικά και καθορισμένα από πεπερασμένες κουλτούρες, αλλά πρέπει να εμφορούνται από διαχρονικότητα, συγκρητισμό, ευελιξία, κριτική αντίληψη και διαπολιτισμικό χαρακτήρα. Και σίγουρα δεν μπορεί να καθορίζονται από επιφανειακές νοηματοδοτήσεις του άριστου, αν αυτές δεν περιλαμβάνουν στην επίτευξη του τους αποδέκτες, που είναι πάντα οι συνάνθρωποι και η κοινωνία.
Υπό την έννοια αυτή στόχοι, ιδανικά και στάσεις ζωής, όπως η επαγγελματική επιτυχία, ο πλουτισμός, η ευμάρεια, η αναγνώριση, η δημοφιλία, η εξουσία, η εξωτερική εμφάνιση, οι μόδες και οι συρμοί, η ακατάπαυστη εργασιομανία, η τελειοθηρία, η συμμόρφωση και ο κονφορμισμός, η τυπολατρεία, η εμμονική έμφαση σε ιδεολογίες ή ιδεοληψίες, ο φανατισμός και η προσήλωση σε πολιτικά μορφώματα, η προσκόλληση στην ατομικότητα, στην υποκριτική υιοθέτηση στάσεων, ο ίμερος του φαίνεσθαι, ο ηδονισμός και τόσες άλλες κοινωνικές επιταγές και υποδείγματα μοιάζουν να μην έχουν καμία θέση στην χαρτογράφηση της πορείας προς την ολοκλήρωση και προς την ευτυχία. Αντίθετα, αποπροσανατολίζουν, καθυστερούν, μιαίνουν και παρασιτούν την ανθρώπινη ύπαρξη και ενισχύουν τα συγκρουσιακά κίνητρα, που δυναμιτίζουν την συνοχή.
Αλλά αν τα παραπάνω αποτελούν ξεκάθαρες απειλές, που όλοι μπορούν να κατανοήσουν, ανάλογα με την ευαισθησία και τη βαθύτητα των συλλογισμών τους, είναι οι στάσεις με το προσωπείο της κοινής αποδοχής, αυτές που παρασύρουν στην πιο ερεβώδη φενάκη, αν μεταβληθούν σε αυτοσκοπούς και άκαμπτα προστάγματα. Τονίστε κάθε αρετή, εκτός ίσως από την αγάπη, και θα διαπιστώσετε πως, μόλις υπερβεί το μέτρο, χάνει τις ιδιότητες που την αναδεικνύουν σε αξία. Φανατίστε κάποιον και η ισότητα μετατρέπεται σε ισοπέδωση, η δημοκρατία σε ασυδοσία, η επιτυχία σε υπεροψία και καταναγκασμό, το κάλλος σε αλαζονεία, ο οικονομική ανεξαρτησία σε έπαρση ή εκμετάλλευση, η γνώση σε πομφολυγισμό και κομπορρημοσύνη.
Αν και οι παράφοροι άνθρωποι και όσοι δεν ενδίδουν στην ασφάλεια και τη συνήθεια εξελίσσουν το παρόν, είναι όσοι τηρούν το μέτρο, ακόμα και οι μέτριοι, οι καθημερινοί, εκείνοι πάνω στους οποίους ριζώνει η καινοτομία, που θα φέρει την αυγή μιας νέας εποχής.
