Να πούμε από την αρχή -ή μάλλον να επαναλάβουμε- πως η φιλοσοφία δεν είναι μια απλή θεωρητική συζήτηση, αλλά είναι “η επιστήμη τοις εν τοις πράγμασι αληθείας” δηλ. της αλήθειας η οποία διέπει την πραγματικότητα*. “Σοφία” είναι η στάση σεβασμού απέναντι στα πράγματα. Με την έννοια αυτή, φιλοσοφία είναι αυτή που αντιμετωπίζει το δυσμετάβλητο των συνθηκών.
Η φιλοσοφία ως αγάπη προς τη σοφία και ουσιαστικά αγάπη προς την αλήθεια που σημαίνει αγάπη προς τη ζωή, δίνει νόημα στις πράξεις μας και κατά συνέπεια αγάπη στον εαυτό μας. Η άσκηση της σοφίας και η εξάσκηση πάνω σ’ αυτήν χρησιμεύει στην αντιμετώπιση των δεινών τής ζωής μέσω της πνευματικότητας. Με αυτό τον τρόπο δεν θα “αισχυνόμαστε” με την εικόνα που θα δημιουργήσουν οι άλλοι για τον εαυτό μας.
Αν και η φιλοσοφία κατά μίαν έννοια επιδιώκει την καθολική κοσμοαντίληψη, εν τούτοις, αυτή σχετίζεται με την εποχή της, το περιβάλλον, ακόμα και την ατομική ιδιοφυΐα αυτού που την αναπτύσσει ή την ανέπτυξε.
Είναι πρέπον, για να αποφύγουμε τον φόβο ή το “συναίσθημα φόβου” να μην αναβάλουμε τις όποιες ενέργειες μπορούν να μας οδηγήσουν στον φιλοσοφικό στοχασμό. Δηλ. Να μην μας κυριαρχήσει το αίσθημα φόβου, ούτε να εκπλαγούμε επειδή θα ασχοληθούμε με “ασύνηθες πράγμα”· γιατί η σοφία ως σώζουσα το φως εντός μας, είναι ένδειξη τής οικίας φύσεως, αλλά και λογική σκέψη. Δηλαδή στηρίζεται στη λογική. Γιατί αυτή μας απελευθερώνει από τους φόβους. Ο άνθρωπος που ζη με φιλοσοφία δικαιοπραγεί· δηλαδή προτιμά την ισότητα η οποία οδηγεί στην ευδαιμονία, ζη ελεύθερα και θαρραλέα και αντιμετωπίζει τη ζωή με θάρρος, μακριά από τους φόβους που καταδυναστεύουν τον σύγχρονο άνθρωπο. Γι’ αυτό και η φιλοσοφία διδάσκει δίκαιο. Η συμβολή τού Επίκουρου στη δικαιοσύνη είναι ότι αυτή μαζί με τις άλλες αρετές, αν και δεν θεωρούνται απόλυτο αγαθό, εν τούτοις θεωρούνται μέσο διασφάλισης τής ευτυχίας. Εν τούτοις η δικαιοσύνη ως προϊόν σύμβασης καθαυτή δεν υπήρξε ποτέ(1). Αντί αυτής οι διάφοροι μηχανισμοί προωθούν το αίσθημα τού φόβου. Για παράδειγμα, τους φόβους των ασθενειών και του θανάτου ως “προσδοκία τινά κακού” κατά τον Πλάτωνα. Έτσι η φιλοσοφία ως ανώτερη διανοητική λειτουργία, τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, αποτελεί το εργαλείο που δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τους φόβους. Να σημειώσουμε πως ο μείζων φιλόσοφος Επίκουρος** στην επιστολή του “προς Μενοικέα” μάς λέει πως “ποτέ κανείς δεν πρέπει να αναβάλλει τη μελέτη τής Φιλοσοφίας, ούτε πρέπει να κουράζεται όταν μεγαλώνει. Γιατί δεν είναι ποτέ πολύ νωρίς ή πολύ αργά να ασχοληθεί ο άνθρωπος με την υγεία της ψυχής του. Το να λέμε πως δεν έχει έλθει ακόμα η ώρα για να αφοσιωθούμε στη φιλοσοφία ή πως έχει περάσει, είναι σα να λέμε πως δεν έχει έλθει η ώρα για να είμαστε ευτυχισμένοι, ή πως έχει περάσει. Γι’ αυτό αποτελεί καθήκον μας να μελετάμε φιλοσοφία τόσο οι νέοι όσο και οι γέροι” (επιστολή προς Μενοικέα 122).
“Κάποιος που δεν γνωρίζει ποιά είναι η φύση τού σύμπαντος και ζή με τον φόβο που προξενούν οι μύθοι, δεν μπορεί να απελευθερωθεί από τον φόβο για τα πιό ουσιαστικά ζητήματα. Είναι λοιπόν, αδύνατον να απολαύσουμε τη χαρά στην αγνή της μορφή χωρίς τη μελέτη τής φύσης” (Κ.Δ.12). Και η μελέτη αυτή είναι ανάγκη να μας αποτρέπει από τους φόβους και ιδιαίτερα από τον φόβο τού θανάτου τον οποίο ο Χάιντεγκερ κάποτε όρισε ως τη “μη δυνατότητα περαιτέρω δυνατότητας” (βλ. IRVIN D. YALOM Στον κήπο του Επίκουρου). Σύμφωνα με τον Επίκουρο ο θάνατος είναι μιά ολοφάνερη και αναμφισβήτητη αλήθεια που οδηγεί στον φόβο. Αντίθετα πρέπει να σχετίζεται με τη φρόνηση, την εγκράτεια, και τη δικαιοσύνη που οδηγούν στο υπέρτατο αγαθό μιας ευτυχισμένης ζωής. “Την ηδονήν αρχήν και τέλος λέγομεν είναι του μακαρίως ζην”, “ηδέως ζην” αλλά και φρονίμως και καλώς και δικαίως διάγειν”. Η αξία τής γνώσης στον Επίκουρο αλλά και σε όσους ενστερνίζονται τη φιλοσοφία του, μετριέται με κριτήριο τη χρησιμότητά της για την ευδαιμονία των ανθρώπων. Και η ευδαιμονία αυτή δεν στηρίζεται στον φόβο, αλλά με την αταραξία που πηγάζει από την ισορροπία τού ορθολογισμού η οποία είναι προϋπόθεση για την ορθή αντιμετώπιση των ανθρώπινων δυσκολιών που προέρχονται από τον φόβο. Αντίθετα η μελέτη τής φύσης θα οδηγήσει τον άνθρωπο στις πνευματικές αλλά και στις φυσικές ηδονικές απολαύσεις οι οποίες δεν βλάπτουν, όταν δεν στηρίζονται στις προλήψεις, αλλά στην αισθητηριακή αντίληψη, και στη συγκίνηση ως τη μοναδική πηγή βεβαιότητας. Εν κατακλείδι η μελέτη και η ορθολογική σκέψη θα μας οδηγήσει στην πραγματικότητα τού κόσμου που δεν θολώνεται από τους μύθους ή τα μωρολογήματα της μεταφυσικής.
* Να συμπληρώσουμε στην ερμηνεία τής Φιλοσοφίας, πως η αρχική ερμηνεία τής λ. επίσταμαι, είναι· στέκομαι στα πόδια μου καλά. Απ’ εδώ και η επιστήμη που σημαίνει τό ὄντως ὄν δηλ. αυτό που πράγματι υπάρχει, το υπαρκτό που αποδεικνύεται ως αληθινό (α στερ. + λανθάνω) δηλ. αυτό που γνωρίζω καλά, δεν το ξεχνώ και με αιτιατ. λανθάνω τινά = διαφεύγω την προσοχή κάποιου βλ. το Επικούρειο “λάθε βιώσας” που σημαίνει ζω αθόρυβα.
(1) Οι αυθαιρεσίες των δωροδοκούμενων αρχόντων ήταν η αιτία που στηρίχτηκε το λαϊκό αίτημα για τη γραπτή διατύπωση των νόμων και την ισχύ τους αδιάκριτα έναντι όλων. Έτσι επικράτησε εκείνη την εποχή η αντίληψη ότι το δίκαιο ταυτίζεται με τους νόμους.
Παρ’ όλα αυτά, και σήμερα ισχύει εν ολίγοις; η θέση τού φιλόσοφου Ανάχαρση που σχετίζει το νόμο με τον ιστό της αράχνης!
** Η προειδοποίηση τού αποστόλου Παύλου με την ρήση τού Μενάνδρου, πως“ὁμιλείαι κακαί φθείρουσιν ἤθοι χρηστά”, στην προς Κορινθίους επιστολή, δηλ. να φυλαγόμαστε από τις κακές συναναστροφές, πιθανότατα αναφερόταν σ’ αυτούς που ακολουθούσαν τη φιλοσοφία τού Επίκουρου, η οποία όμως δεν δίδασκε αυτούς που την ακολουθούν να ζουν με αυτό τον τρόπο! Αντίθετα δίδασκε ότι μπορεί κάποιος να απολαύσει καλύτερα τη ζωή (την ηδονή – τη χαρά της ζωής) αν ζη με φρόνηση, εγκράτεια, θάρρος και δικαιοσύνη. Οι “κανόνες” αυτοί όμως δεν ήταν αντίθετοι με αυτούς των χριστιανών, και αυτό ήταν που φόβιζε τους χριστιανούς· ότι δηλ. “κάποια στιγμή” θα αποκαλυφθούν οι συνέπειες τής Επικούρειας διδασκαλίας η οποία ήταν ειλικρινής γιατί έδινε την έμφαση στο εφήμερο παρόν, σε αντίθεση με το “αιώνιο μέλλον” τής παραδείσιας ζωής των χριστιανών.
⁕ Περί έρωτος και ηδονής στην επικούρεια φιλοσοφία σε άλλο σημείωμα.
knafpl@hotmail.com
