Μεγάλος είναι αυτός που θυσιάζει
τη χαρά τής φαντασίας στη λύπη τής
πραγματικότητας.
Δ. Λιαντίνης ΧΑΣΜΑ ΣΕΙΣΜΟΥ
Του Κ. Α. Ναυπλιώτη
Αν και σε προηγούμενες φορές έχουμε αναφερθεί σχετικά με το τί είναι φιλοσοφία, να επαναλάβουμε πως αυτή δεν είναι “δουλειά για αργόσχολους” και “τεμπέληδες”, ούτε βέβαια για να “βγάζει κανείς το ψωμί του”, όπως – δυστυχώς – πιστεύουν(;) κάποιοι επικριτές τής μεγάλης αυτής επιστήμης τής ορθολογικής σκέψης η οποία έχει σκοπό να διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες τού ανθρώπου και να τον οδηγήσει στην ευδαιμονία μακριά από περιττές συνταγές που ΘΑ φέρουν κάποτε την ευτυχία…όταν όμως ο ίδιος δεν θα υπάρχει.
Να επισημάνουμε πως η φιλοσοφία είναι σκέψη και δράση που σκοπό έχει να υπηρετήσει την ευτυχισμένη ζωή*. Εδώ θα πρέπει να πούμε, πως οι αντιλήψεις των ανθρώπων όχι μόνο επηρεάζονται αλλά και διαμορφώνονται με βάση την κοινωνική θέση τού φορέα τους. Έτσι, δημιουργούνται αλλά και δικαιολογούνται οι διάφορες φιλοσοφίες σύμφωνα με αυτά που πράττουν…οι οποίες ωστόσο είναι ανάγκη να πούμε πως πορεύονται ανεξάρτητα από τη θέλησή μας. Στον πυρήνα τής ελληνικής φιλοσοφίας βρίσκεται η έκφραση τής ομορφιάς και η επιδίωξη τής ευτυχίας τού ανθρώπου μακριά από την ηθική τής μόδας και το “δίκαιο τής πυγμής”. Ακριβώς εδώ βρίσκεται και η αποστολή αλλά και χρησιμότητα τής φιλοσοφίας τού Επίκουρου. Βασικό στοιχείο τής φιλοσοφίας του ήταν η απελευθέρωση από τους φόβους** η οποία και θα μας οδηγήσει στα άλλα δύο είδη ελευθερίας που είναι εξωτερικά και αφορούν τη σχέση μας με τα άλλα άτομα και την κοινωνία· και ακολουθεί η ελευθερία τού λόγου και της δράσης. Εδώ θα πρέπει να πούμε πως η ευτυχία βρίσκεται στον τρόπο ζωής που μας απομακρύνει από τον πόνο τη στέρηση την οδύνη και τη σκληρότητα ή αν θέλετε την μονομέρεια τού κοινωνικού κατεστημένου. Γι αυτό τον λόγο “…φυσικῶς καί ἀδιδάκτως τό ζώον φεύγει μέν τήν ἀλγηδόνα διώκει δέ τήν ἡδονήν…” (Σέξτος Εμπειρικός) [2] (αυτονόητο). Αυτό επιδιώκει και η επικούρεια ηδονή και όχι τις ηδονές των ασώτων οι οποίες μας δημιουργούν προβλήματα… καθώς “τήν ἡδονήν ἀρχήν καί τέλος λέγομεν εἶναι τοῦ μακαρίως ζῆν”, “ἡδέως” ἀλλά και “φρονίμως διάγειν”.
Τα παραπάνω όμως για να επιτευχθούν χρειάζεται φρόνηση***. Η φρόνηση λοιπόν είναι ύψιστη αρετή η οποία μπορεί να μας οδηγήσει στην εὐζωῒα, αφού μπορούμε να χειριστούμε ενσυνείδητα την ευθύνη των πράξεών μας μακριά από οποιαδήποτε κηδεμόνευση που προβάλει (εν πολλοίς) την “ηθική” ως στοιχείο για την πρόοδο τής ανθρωπότητας. Γνωρίζοντας αυτά, μπορούμε να καταλάβουμε πως ο κίνδυνος δεν προέρχεται από την αυθεντική ηθική που δεν στηρίζεται στην ευσπλαχνία ούτε και σε όποια αναμενόμενη ανταμοιβή απέναντι στα βάσανα τού πλησίον μας. Η επικρατούσα σήμερα “ηθική” στηρίζεται στην ηθική τής μελαγχολίας της συμπόνιας και του φόβου…και αυτό για να αποφύγουν οι εξουσίες τον κίνδυνο για την απώλεια της δύναμης και της επιρροής τους. Αυτός είναι ο τρόπος να σκεφτόμαστε αλλά και να “ζυγίσουμε σωστά τις επιθυμίες μας”, αποφεύγοντας την ηθικότητα που όντως αποτελεί απειλή απέναντι στην πνευματική ανάταση τού ανθρώπου· και με γνήσια χαρά να νοιώσουμε ελεύθεροι αποφεύγοντας το κυνήγι τής φήμης και τής εξουσίας των ανήθικων που αργότερα η ιστορία τούς ονόμασε καλούς και ηθικούς. Να γιατί είναι ανάγκη να δίνομε νόημα στη ζωή μας μακριά από συμβάσεις, δίκαιο επινοημένο και ηθικές που στην ουσία ευνοούν τους εκμεταλλευτές να δρουν μέσω του φόβου και των προλήψεων, με λιγότερους κινδύνους γι’ αυτούς, αλλά περισσότερο “ενωτικό πνεύμα” που προωθούν κάθε λογής συμφέροντα που “προστάζει” το σύστημα και ο καταναλωτικός τρόπος ζωής τής σύγχρονης εποχής που έχει ως βάση την “θεοποίηση των επιθυμιών”. Γνωρίζοντας αυτά θα οδηγηθούμε στην εὐδαιμονία και μακριά από τη σημερινή κοινότυπη πρακτική . ⁄(ευδαίμων[εὖ + δαίμων] = ευτυχής, μακάριος)****.
Να αναφέρουμε ακόμα πως ένα βασικό στοιχείο της φιλοσοφίας του Επίκουρου αναφέρεται στο “μη βλάπτειν αλλήλους” πράγμα που όχι μόνο συμβαδίζει αλλά αποτελεί
βασικό στοιχείο σε μιά κοινωνία όντως στοχαστικής και απροκατάληπτης φιλοσοφικής αναζήτησης, σε αντίθεση με το σημερινό “εξωραϊσμένο σύστημα φιλοσοφίας” που πολλές φορές επιλέγει ακόμα και τις αρετές όπως π.χ η αγάπη η ηθική και η καλοσύνη να ασκούνται με “ευμενή υποκρισία” αφού βασίζονται σ’ έναν ανθρωπισμό τής προκατάληψης… Ενώ ο φιλόσοφός μας χωρίς να υποκρίνεται βλέπει τις αρετές όχι ως απόλυτο αγαθό αλλά ως μέσο διασφάλισης τής ευτυχίας.
Αυτά και πολλά περισσότερα μάς μαθαίνει η επικούρεια φιλοσοφία η οποία αναγνωρίζει πως η ύπαρξή μας είναι στη βάση της ωφελιμιστική, αφού επιδιώκει την ευτυχία μέσω της φρόνησης, της ευθύνης των πράξεών μας και της γνήσιας φιλίας η οποία θα στηρίζεται στο μη βλάπτειν αλλήλους μηδέ βλάπτεσθαι· πρακτική όμως που δεν καθορίζεται από κάποιο ομιχλώδες αίσθημα καθήκοντος προς κάποιον θεό ή κάποια ηγεσία, αλλά προέρχεται από δική μας συνειδητή και ελεύθερη επιλογή. Αυτό θεωρεί αναγκαίο για μια ομαλή κοινωνική ζωή η οποία θα είναι βιώσιμη για όλους μακριά από εντολές και απαγορεύσεις. Αξίζει να πούμε ότι οι συμβουλές τού Επίκουρου για την επίτευξη τού “εὖ ζῆν” είναι τέσσερις και αναφέρονται στην περίφημη “τετραφάρμακο”. Οι αρχές αυτές είναι: “ἄφοβον ὁ θεός, ἀνύποπτον ὁ θάνατος καί τ’ ἀγαθόν μέν εὔκτητον, τό δέ δεινόν εὐκαρτέρητον”. Δηλ. Να μη φοβόμαστε τον θεό. Να μην ανησυχούμε για τον θάνατο, (γνωρίζοντας ότι αυτός είναι που δίνει νόημα στη ζωή και κάνει κάθε στιγμή της πολύτιμη και ανεπανάληπτη.) Εύκολα μπορούμε να αποκτήσουμε το καλό και μπορούμε να αντέξουμε το κακό… Το οποίο – δυστυχώς – κάποιοι σκέφτονται πως καί αυτό μας το στέλλει ο θεός προς σωφρονισμόν!
Καταλήγοντας, να συμπληρώσουμε πως ο Επίκουρος αν και κατατάσσεται στους μείζονες φιλοσόφους με εντελώς δικό του φιλοσοφικό λόγο, δεν έτυχε οποιασδήποτε προβολής[4] μέχρι σήμερα από τα εκπαιδευτικά συστήματα λόγω των δημοκρατικών και φυσιοκρατικών του αντιλήψεων, τα οποία μόλις τα τελευταία χρόνια παρουσιάζουν δειλά την βιογραφία του χωρίς να αναπτύσσουν τη φιλοσοφία του.
Όμως, πολλοί άνθρωποι τού πνεύματος μεταξύ των οποίων ο Οδυσσέας Ελύτης, γράφει: Αναρωτιέμαι μερικές φορές: είμαι εγώ που σκέφτομαι καθημερινά πως η ζωή μου είναι μία; όλοι οι υπόλοιποι το ξεχνούν; Ή πιστεύουν πως θα έχουν κι άλλες, πολλές ζωές, για να κερδίσουν τον χρόνο και να τον σπαταλούν; (Το παράπονο)
Λιλή ζωγράφου: “Το κορμί, η ομορφιά, το φαγητό, η ηδονή, η γυναίκα, όλα τα απαγορευμένα, μέσα από τη σκόπιμα ασκητική θεωρία του ιδεαλισμού, αποδίδονται ξανά στον άνθρωπο με τη διδασκαλία αλλά και τον τρόπο ζωής τού Επίκουρου. Ο τόσο γήινος αυτός Μέγας, κατάφερε να ζη και κυρίως να αισθάνεται σα θεός γιατί κατέκτησε την ψυχική γαλήνη την οποία θεωρούσε ύψιστο αγαθό” (Αντιγνώση, τα Δεκανίκια του Καπιταλισμού).
Αξίζει να αναφέρουμε πως ο λόγος τού Επίκουρου είναι ελεύθερος, απροσποίητος και γι’ αυτό αληθινός. Όσο για την επιστημονικότητά του, είναι καθαρός χωρίς λογοτεχνικές και ποιητικές εκφράσεις, αφού δίνει το βάρος τού λόγου στη σαφήνεια και στο νόημα των λέξεων. Ο Επίκουρος ήταν ο πολυγραφότερος φιλόσοφος τής αρχαιότητας με περισσότερους από 300 κυλίνδρους (βιβλία) τα οποία “χάθηκαν” αφού πρώτα ο ίδιος συκοφαντήθηκε από το κατεστημένο της εποχής του και συνεχίστηκε με την έλευση του Μεσαίωνα, όπου ο πολιτισμός οπισθοδρόμησε φέρνοντας στο προσκήνιο τον φόβο και τις ασήμαντες βαθμίδες τού πολιτισμού που καθόριζαν ακόμη και τις γιορταστικές τελετές κάνοντας την ασχήμια καθήκον· πράγμα αντίθετο με τη φιλοσοφία και τα ιδεώδη τού Επίκουρου.
Πρόσθετες διευκρινιστικές σημειώσεις
* “…Ἐπίκουρος μέν ἔλεγε τήν φιλοσοφίαν ἐνέργειαν εἶναι λόγοις καί διαλογισμοίς τόν εὐδαίμονα βίον περιποιούσαν”. Σέξτος Εμπειρικός βλ. Χ. Θεοδωρίδη ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ
** Γιά τον άνθρωπο βασικό στοιχείο τού φόβου είναι αυτό του θανάτου που τρομοκρατεί και συνθλίβει τον άνθρωπο που βέβαια σχετίζεται με τη θνητότητα της ψυχής· η οποία όμως κατά τον Επίκουρο, μας απελευθερώνει από το άγχος μιας μεταθανάτιας αιώνιας τιμωρίας.
Να συμπληρώσουμε ακόμα, πως ο Επίκουρος εμπιστεύεται την αίσθηση δηλ. την άμεση υπαρξιακή επαφή με τα πράγματα του κόσμου· για τον λόγο ότι η αίσθηση είναι αξιόπιστη, διότι δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κάτι άλλο πιό αξιόπιστο από αυτήν. Εδώ έρχεται σε αντίθεση με την ιδέα τού “αγαθού” τού Πλάτωνα, πως η ιδέα τού αγαθού υπάρχει καθ’ εαυτήν ή έχει θεία προέλευση, λογική που οδηγεί στον κόσμο των ιδεών και των θρησκειών.
[2] αρχαίος γιατρός και φιλόσοφος που έζησε στην Αλεξάνδρεια & στην Αθήνα στο τέλος του 3ου και στις αρχές του 2ου π.Χ αι. ⁄ ηδονή (η) και ἧδος – ους εκ του ἥδομαι = ευχαριστιέμαι, νοιώθω έντονη απόλαυση. χρόνοι: ἥδομαι, παθ. μέλλ. ἡσθήσομαι παθ. αόρ. ἥσθην.
*** “Τούτων δέ πάντων ἀρχή καί τό μέγιστον ἀγαθόν φρόνησις, διό καί φιλοσοφίας τιμιώτερον ὑπάρχει φρόνησις, ἐξ ἧς καί αἱ λοιπαί πάσαι πεφύκασιν ἀρεταί…” Επιστολή προς Μενοικέα 132 (φρόνησις· ετυμ. εκ του ρ. φρονέω – ω = είμαι σόφρων, συνετός, φρόνιμος).
**** Η λέξη ευδαιμονία (η) [εὖ + δαίμων {δαήμων Ησυχ. θαυμάσιος, έξοχος, ικανός}] σημαίνει ευτυχία, μακαριότητα και είναι συνώνυμη με τη λ. ευτυχία που σημαίνει την τέλεια ψυχική ικανοποίηση τού ανθρώπου, που προέρχεται από την εκπλήρωση των επιθυμιών και την ευόδωση των σκοπών του. Σχετ. λέξεις καλοτυχία, ευημερία. Δυστυχώς στη σύγχρονη εποχή οι περισσότεροι άνθρωποι ταυτίζουν την ευτυχία με τα εφήμερα πλούτη και τη ματαιοδοξία. Ωστόσο είναι δύσκολο ο άνθρωπος να είναι ευτυχισμένος σε μιά κοινωνία που νοσεί. Παρόλα αυτά, η ατομική ευτυχία είναι προϋπόθεση τής ευτυχίας τού κοινωνικού συνόλου βλ. λξκ. ΒΑΣΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ Δ. Π. ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ εκδ. Πατάκη 1987
[4] …αν και η φιλοσοφία τού Επίκουρου είχε τόσο πολλούς οπαδούς που “γέμιζαν ολόκληρες πόλεις” παράλληλα όμως είχε και ορκισμένους εχθρούς…
