Μεγάλη Εβδομάδα ξεκίνησε το θανατικό του ο αρχιναύαρχος του Οθωμανικού ναυτικού Καπουδάν πασάς Καρά Αλής, αυτές τις ημέρες που οι ορθόδοξοι χριστιανοί γιορτάζουν τα Θεία Πάθη του Χριστού, επέλεξε η Υψηλή Πύλη του Μαχμούτ Β΄ να καταστείλει με ένα ολοκαύτωμα την παντελώς ανοργάνωτη και χωρίς στρατηγικό στόχο επιχείρηση κατάληψης της Χίου από επαναστάτες που προέρχονταν κυρίως από την Σάμο.
Από την κεντρική πύλη του Κάστρου της Χίου, την Porta Maggiore, και αφού διανύσουμε την εσωτερική στοά και ένα διάδρομο σε σχήμα «Γ», περπατώντας πάνω σε μπαβέδες, βρισκόμαστε μπροστά στην Πλατεία του Κάστρου ή Φρουρίου όπου εκεί παλιά βρισκότανε ένα ξενοδοχείο το Απόλλων και υπήρχε μία Κρήνη για παροχή πόσιμου νερού η οποία έπεσε θύμα όπως και άλλα σημεία του κάστρου μίας λανθασμένης νοοτροπίας προστασίας και διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς από την πολιτική κυρίως εξουσία.
Φτάνοντας στην πλατεία αφού διερευνήσουμε τα πολύ ωραία καφέ και σχεδόν αποφασίσουμε που θα καθίσουμε να γευτούμε τις γεύσεις που μας παρέχουν στα αριστερά μας εντός μικρού περιφραγμένου χώρου, βρίσκεται το οθωμανικό νεκροταφείο. Πρόκειται για μία μικρής έκτασης κοιμητήριο (99,36 τ.μ.), στο οποίο ενταφιάζονταν εξέχοντες Οθωμανοί αξιωματούχοι, από το 1822 έως και το 1890. Κάθε στήλη απολήγει σε κάλυμμα κεφαλής, που δηλώνει το βαθμό που είχε ο νεκρός, όταν ήταν εν ζωή, τους φίλους, τους απογόνους του κ.ά.
Το ταφικό μνημείο που ξεχωρίζει είναι αυτό του Καρά Αλή, του αρχίναυαρχου του οθωμανικού στόλου, ο οποίος βρήκε τον θάνατο, όταν πυρπολήθηκε η ναυαρχίδα του από τον Κ. Κανάρη, τον Ιούνιο του 1822, την ονομαζόμενη «Μπουρλότα Σαϊμάζ», σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει το πλοίο που περιφρονεί τα πυρπολικά. Ο περίτεχνος τάφος του Καρά Αλή, έχει έντονα χαρακτηριστικά του οθωμανικού μπαρόκ, ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους του κοιμητηρίου. Έχει τη μορφή μαρμάρινης σαρκοφάγου, η οποία έχει δύο επιτύμβιες στήλες στα άκρα της, που κοσμούνται με περίτεχνα φυτικά θέματα, επηρεασμένα από την τέχνη του τουρκικού μπαρόκ και την ελληνική λαϊκή γλυπτική.
Τα υπόλοιπα επιτύμβια ανάγλυφα του κοιμητηρίου είναι απλούστερα, λαϊκού κατά κύριο λόγο χαρακτήρα, με πλούσιο όμως θεματολόγιο και αξιόλογη τεχνική. Ανήκουν στο ύστερο οθωμανικό μπαρόκ και συγγενεύουν τεχνοτροπικά με λαϊκά έργα διακοσμητικής, που συναντάμε στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Το συγκεκριμένο κοιμητήριο έχει κηρυχθεί διατηρητέο, τα μνημεία του έχουν αναστηλωθεί.
Ο τάφος του καταστολέα της τρισάθλιας προσπάθειας των Ελλήνων εμπνευστών της επαναστατικής δραστηριότητας στο νησί, μία καταστολή ομολογουμένως πολύ εύκολης, που οδήγησε σε μία τριμηνιαία θηριωδία, από ένα διατεταγμένο πλήθος πλιατσικολόγων, που οδήγησε σε χιλιάδες σφαγμένους και χιλιάδες που οδηγήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα έχει πιστεύω ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο.
Στη μία στήλη της σαρκοφάγου αναγράφεται ένα εγκωμιαστικό επίγραμμα του ποιητή Φουρουγή, το οποίο έχει μεταφράσει ο Χρ. Μαυρόπουλος[i]. Το παραθέτω αυτολεξεί
«ΕΚΕΊΝΟΣ (Ο ΘΕΟΣ) ΑΙΩΝΙΟΣ, ο κατά θάλασσαν αρχηγός, το αγλάϊσμα του ιερού στόλου, ο την Αίγλην της Βεζυρείας επαυξάνων, απαράμιλλος, πολύτιμος μαργαρίτης, κρατερός μαχητής της κλεινής βασιλείας, ήρως πετών, ου το κλέος απαράμιλλον εν τη ναυτική επιστήμη, λέων εν τω πεδίω της ανδρείας, διακεκριμένος Βυζύρης,
Αλή Πασάς υιός Νασούχ αγνός την καρδίαν, καταναλώσας την πολύτιμον ζωήν του υπέρ της θρησκείας και του κράτους, δια του αξιώματος έκλεισε τα μέγιστας την επικράτειαν, Ενώ δε το πλοίο του ήτο ηγκυροβολημένο προ της Χίου ο ακάθαρτος Ρωμιός επυρπόλησε αυτό δι’ απάτης και πριν ή πραγματοποιήση προσηκόντως και τελείως εν τω κόσμω τον πόθο του, ο οινοχόος της ειμαρμένης έτεινε εις χείρας του το άπελπι ποτήριον˙
Ο Φουρουγή έγραψε την χρονολογίαν αυτού και δη καθ’ ην εποχήν ο Αλή πασάς παραδούς το πνεύμα εγένετο μάρτυς μετά του πλοίου του. Έτος 1237, Νέα Σελήνη»: πρβλ. Μαυρόπουλος 1914: 127-129.
Σε αυτή λοιπόν την πλατεία του Κάστρου που δεν έπεσε, όπως άλλωστε είχε προβλέψει για την επερχόμενη αλλά σίγουρα απρόβλεπτη για το μέγεθος της καταστροφής που θα ακολουθούσε, ο Χιώτης, μέλος της φιλικής εταιρείας και έμπιστος του Δημήτριου Υψηλάντη, Ιωάννης Ράλλης[ii], η ηρεμία και η συνέχεια της ζωής της Χίου, που αναγεννήθηκε από τις στάχτες της, συνυπάρχει με την σαρκοφάγο που όπως αναφέρει ο ποιητής, κείτεται ένας πιστός μαχητής της θρησκείας και του Σουλτάνου, αγνός στην καρδιά που η μοίρα του, η ειμαρμένη, τον όρισε να γίνει ένας μάρτυρας εξαιτίας του ακάθαρτου Ρωμιού, τον πολεμικό του αντίπαλο, τον ναύαρχο Κανάρη δηλαδή.
Εδώ λοιπόν είναι το ενδιαφέρον στοιχείο αυτού του μνημείου, το ότι προστατεύεται και διατηρείτε ένα ιστορικό ντοκουμέντο, η μνήμη για ένα γεγονός που συντελέστηκε στην Χίο και διέκοψε με ένα βαρύ μαχαίρι την ακμάζουσα ιστορική πορεία, ένα τεκμήριο μιας εποχής συνυπάρχει με μία νέα Χίο, με ένα θρίαμβο της ζωής, ένα ξαναγεννημένο νησί, κατόρθωμα που οφείλεται στους διασωθέντες Χιώτες, στους Χιώτες της διασποράς και πολλούς άλλους συντελεστές που συμμετείχαν κατά την διάρκεια των διακοσίων χρόνων από την εποχή του χαλασμού.
Στις 18 Απριλίου γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα για Μνημεία και Ιστότοπους και η ICOMOS[iii] επέλεξε για τον εορτασμό της ημέρας, ένα προκλητικό όπως αναφέρει θέμα «Κοινόχρηστοι πολιτισμοί, Κοινή κληρονομιά, Κοινή ευθύνη». Από την ανακοίνωση της διαβάζουμε ότι η ιδέα του « κοινόχρηστου » υπό ιστορική έννοια, επιθυμεί να δηλώσει ότι οι πολιτισμοί και οι κοινωνίες έχουν κοινά, κοινές πολιτιστικές πρακτικές , τρόπους συμπεριφοράς και απόψεις.
Η διατήρηση αυτού του Οθωμανικού νεκροταφείου σε πολύ καλή κατάσταση, από τα ελάχιστα σε τέτοια μορφή στον ελλαδικό χώρο, έχει όλα εκείνα τα στοιχεία που το χαρακτηρίζει ως μνημείο[iv], την ιστορικότητα, τον συμβολισμό, την τεχνοτροπία του δημιουργού, έχει όλα εκείνα τα στοιχεία της ιστορική και εθνικής ταυτότητας των δύο λαών, των δύο για αιώνες γειτόνων.
Δίπλα σε μία ακμάζουσα επιχειρηματική δραστηριότητα, υπάρχει ο τάφος ενός ναυάρχου, που έφερε τον χαλασμό, την καταστροφή, υπάρχει ένα ιστορικό σημείο που η μνήμη στους χιλιάδες Χιώτες αδικοχαμένους, αφανείς ήρωες της ελληνικής επανάστασης, μας καθιστούν υπεύθυνους στην διατήρηση του ως μνημείο.
Δεν ξέρω αν ήτανε γραφτό, ή το πεπρωμένο του καθενός ξεχωριστά εκείνης της εποχής, που καθόρισαν την ιστορικότητα της περιοχής, αυτό που σίγουρα φαίνεται η ζωή να μας δείχνει, είναι ότι τελικά θα συνεχίσει, θα δημιουργεί, θα θριαμβεύσει.
Κυριάκος Τσιπούρας
Ταμίας Χιακής Αδελφότητας
Αττικοβοιωτίας “Ο ΚΟΡΑΗΣ”
[i] Τεκμήρια από το βιβλίο «Η οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα» σημείο 139 σελίδα 353
[ii] Χιακόν Αρχείον, τ. Α’ ,σ. 55 Πολλά τεκμήρια επίσης αναφέρονται στη ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ της ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΡΑΒΟΛΟΥ ΣΥΜΒΙΩΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΣΤΗ ΧΙΟ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ 1822. Η ΤΥΧΗ ΤΩΝ ΑΙΧΜΑΛΩΤΩΝ ΚΑΙ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΩΣ “ΑΛΛΩΝ” ΣΤΙΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ. ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΜΑΡΤΙΟΣ 2019
[iii] https://www.icomos.org/en/focus/18-april-international-day-for-monuments-and-sites
[iv] Ειρηνική συνύπαρξη Μνημείων και Πολιτισμών: H τύχη των ισλαμικών λατρευτικών μνημείων της Χίου και των ορθοδόξων ναών στην παρακείμενη μικρασιατική ακτή. ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΡΑΒΟΛΟΥ
