Του Κ. Α. Ναυπλιώτη
Αν αρχίσουμε από τη ρήση του Περικλή στον Επιτάφιο, θα δούμε πως εγκωμιάζοντας το πολίτευμα τής Αθήνας, θα ισχυριστεί λέγοντας: “Εὐδαίμον τό ἐλεύθερον…”(1) Θα διαπιστώσουμε λοιπόν πως η ευδαιμονία είναι απόρροια τής ελευθερίας. Και ελευθερία, ουσιαστικά, σημαίνει πρώτα απελευθέρωση τής σκέψης. Επομένως, βασική ελευθερία τού ανθρώπου είναι αυτή της σκέψης, της βούλησης(2), του λόγου και κατόπιν της ενσυνείδητης δράσης. Ο άνθρωπος για να αποκτήσει κριτική σκέψη, είναι ανάγκη πρώτα να απαλλαγεί από διάφορες ιδεολογικές εμμονές(3) που προϋποθέτουν δογματικό τρόπο σκέψης και οδηγούν σε τεχνητή αναγκαιότητα και σε άσκοπα διλήμματα που επιφέρουν άγχος, αμηχανία, ψυχική ταραχή και τελικά μοιρολατρία αντί γιά κατανόηση τής πραγματικότητας μέσω της ελεύθερης βούλησης και της φιλοσοφικής σκέψης που είναι αναγκαία για την ορθότερη λήψη αποφάσεων. Αυτό θα επιτευχθεί κατά τον Δημόκριτο όταν ο άνθρωπος διαθέτει ελευθερία γνώμης, κατάσταση ισορροπίας και μέτρο, όπου η ελευθερία δράσης τού ατόμου δεν πρέπει να παραβιάζει την ελευθερία ή και τα συμφέροντα των υπολοίπων μελών της κοινωνίας…σταθερές που είναι απαραίτητες για τη Δημοκρατία. Και αυτό μπορεί να σταθεί, αν όχι σαν βάση, αλλά σαν στοιχείο για τη φιλοσοφική αναζήτηση· καθώς μία από τις βασικές επιδιώξεις της είναι η αναζήτηση τών αιτίων στην ανθρώπινη συμπεριφορά η οποία τις περισσότερες φορές οδηγεί στην παραβίαση των νόμων, την αυθαιρεσία την αδικία ακόμα και στη βλακεία.
Η φιλοσοφία δεν βασίζεται μόνο στον “θαυμασμό και την απορία” ούτε βέβαια αρκείται στην ανάλυση τής πραγματικότητας του εμπειρικού κόσμου, αλλά και διατυπώνει προτάσεις για την αλλαγή του. Τα δύο κύρια ρεύματα της φιλοσοφίας από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, είναι ο υλισμός και ο ιδεαλισμός. (Βικιπαίδεια)
“Χωρίς φιλοσοφία, θα παραμείνουμε εγκλωβισμένοι να κοιτάμε τη ζωή μας μέσα από παραμορφωτικούς φακούς, που έχουν κατασκευάσει στοιχειωμένες θεωρίες του παρελθόντος”. Μην ξεχνάμε, πως οτιδήποτε και αν συμβαίνει, η λέξη ελευθερία βγαίνει μέσα από φιλοσοφική σκέψη και ελεύθερη βούληση η οποία βοηθά στην καλύτερη κατανόηση της πραγματικότητας, γιατί ψάχνει να βρει κάθε τι που δεν θεωρείται αναγκαίο από κάθε άποψη. Και η αναγκαιότητα αυτή θα μπορούσε να ταιριάσει μόνο με την ατομική θέληση που όμως δεν καθορίζεται από οποιουσδήποτε λόγους που προκύπτουν από ένα δεδομένο λόγο(4). Έτσι η λ. “φιλοσοφία” θα μπορούσε να ερμηνευτεί διαφορετικά από τον καθένα. Παρόλα αυτά είναι βέβαιο πως αυτή απέχει από τη λογική τού άσπρου – μαύρου… Αν και η φιλοσοφία έχει εμφανιστεί από την αρχαία εποχή μέχρι και τις μέρες μας, και χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο κάθε εξουσιαστικής λογικής(5) – ιδεολογίας – θρησκείας, αφού με τον τρόπο αυτό οδήγησε πολλές φορές την ανθρωπότητα σε λουτρό αίματος και δυστυχία. Ακόμα, είναι δύσκολο να αμφιβάλει κανείς, γιατί οι ιδεολογίες “συνηθίζουν τους ανθρώπους να μην σκέφτονται” και χαρακτηρίζονται ως “όπιο του νού”…και γι’ αυτό σήμερα έχουμε αποδείξεις και πειραματικά δεδομένα.
Σκεπτόμενοι αλλά και γνωρίζοντας αυτά, μπορεί ο άνθρωπος να απελευθερωθεί από παράλογους φόβους, ακριβώς γιατί κάθε καλό ή κακό μπορεί να γίνει αντιληπτό από τις αισθήσεις και ουσιαστικά από την εκτίμηση των “πεπραγμένων”. Αυτό όμως προϋποθέτει ελευθερία σκέψης και βούλησης. Επομένως μπορεί να πει κανείς πως στην ανθρώπινη συμπεριφορά καθοριστικός παράγων είναι η ελεύθερη βούληση η οποία και δημιουργεί συνειδητές πράξεις που ολοκληρώνουν την άσκηση τής ελευθερίας τού ατόμου.
Εκτός όμως από τις παραπάνω προϋποθέσεις, οι υπόλοιπες αφορούν τις σχέσεις του ατόμου με άλλα άτομα, που στην ουσία είναι οι σχέσεις τού ατόμου με την κοινωνία. Αυτές είναι η ελευθερία του λόγου και η ελευθερία της δράσης. Η ελευθερία του λόγου αναγνωρίζεται στην αρχαιότητα ως Παρρησία(6) η οποία ωστόσο προϋποθέτει ευθύνη. Αυτό ουσιαστικά σημαίνει να μπορεί κάποιος να εκφράζει τη γνώμη του άφοβα και υπεύθυνα με επιχειρήματα που βγαίνουν βάσει συλλογισμών. Η παρρησία όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε, πως χωρίς ευθύνη μπορεί να πέσει σε συκοφαντία χλευασμό και αερολογία. Όλα αυτά όχι μόνο απορρέουν αλλά και εξαρτώνται από τη δημοκρατικότητα τού ατόμου, δηλ. από τους πολίτες, και αποσκοπούν στην ομαλή κοινωνική συμβίωση· αφού ο άνθρωπος πρέπει να αποφασίζει ελεύθερα για την πορεία της ζωής του λαμβάνοντας υπ’ όψιν του και τα δεδομένα της συγκυρίας, όπου εκεί βέβαια παίζουν ρόλο και οι αναγκαιότητες και το τυχαίο. Παρόλα αυτά οι περισσότεροι αρέσκονται να αναθέτουν στους άλλους, όπως στους πολιτικούς, τούς διάφορους αρχηγούς και ηγέτες τις ευθύνες που οι ίδιοι έπρεπε να έχουν. Όμως δεν απαλλάσσονται από αυτές, γιατί οι επιπτώσεις πιθανών αποτυχιών φορτώνονται στις πλάτες αυτών που τους εμπιστεύτηκαν, δηλαδή των ιδίων!
Αναγκαίες πρόσθετες σημειώσεις – διευκρινήσεις
(1) Ολόκληρη η ρήση τού Θουκυδίδη είναι: “Οὕς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καί τό εὔδαιμον τό ἐλεύθερον, τό δέ ἐλεύθερον, τό εὔψυχον κρίναντες μή περιορᾶσθε τούς πολεμικούς κινδύνους” (Θουκ. 2, 43,4). Ερμην. Έχοντας αυτούς ως παράδειγμα και ξέροντας πως ευτυχία θα πει ελευθερία και ελευθερία σημαίνει ανδρεία, δεν πρέπει να δειλιάζει (κανείς) μπροστά στους κινδύνους του πολέμου.
Επί πλέον να υπενθυμίσω την άποψη-θέση του Ρήγα, πως: “Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά”. Σήμερα η λέξη “ελευθερία” οπωσδήποτε υπερβαίνει την ανδρεία και προϋποθέτει την “αβίαστη έκφραση τής βούλησης του ατόμου…” διακρίνεται δε σε πολλές μορφές. Όπως Εθνική ελευθερία, Ατομική ελευθερία, Πολιτική ελευθερία…. Ωστόσο ο όρος “ελευθερία” έχει παραποιηθεί εσκεμμένα ερμηνευτικά και παραπλανητικά αφού χρησιμοποιήθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης – κολαστήρια του Γ’ Ράιχ όπου πινακίδες έγραφαν “Ελευθερία δια της εργασίας” με τα γνωστά ανατριχιαστικά αποτελέσματα. ∎Εὐδαίμων – ων – ον → εὐδαίμων – ονος (ο) (εὐ + δαίμων) = ευτυχής, μακάριος αλλά και πλούσιος.
(2) βούληση είναι η ικανότητα τού ανθρώπινου πνεύματος στο να παίρνει εκούσια τις αποφάσεις και να τις εκτελεί. Ετυμ. ρ. βούλομαι που σημαίνει θέλω. Ελευθερία τής βουλήσεως είναι η ευχέρεια τού ατόμου να αυτοπροσδιορίζεται, καθώς και να προσδιορίζει τις πράξεις του βλ. λξκ. Βασικών εννοιών.
(3) Εδώ ίσως θα πρέπει να επισημάνουμε πως κατά τον Αριστοτέλη το ήθος δεν νοείται διακεκριμένο από την πολιτική, η οποία είναι “ἡ κυριωτάτη τῶν ἐπιστημῶν τά καλά καί τά δίκαια σκοπουμένη”. Διευκρινίζουμε, πως στις μέρες μας η πολιτική ασκείται από τα κόμματα τα οποία εμφορούνται από διάφορες ιδεολογίες και θεωρούνται εκπρόσωποι του λαού. Ωστόσο αμφιβάλω αν σκοπός της πολιτικής που εφαρμόζουν οι πολιτικοί στις μέρες μας, απέχει από την σκοπιμότητα. Ακόμα και η δικαιοσύνη με την έννοια της πολιτικής λειτουργίας, αν και ανήκει στις ηθικές αρετές, δεν γνωρίζω κατά πόσον “σωφρονίζει καί δικαιότερους ποιεῖ τούς ἀνθρώπους” (Πλατ. Γοργίας 479 C). Όσο για την εκκλησία, αυτή δεν αποφεύγει την χειραγώγηση του ατόμου μέσω της υπακοής και του φόβου.
(4) βλ. Άρθουρ Σοπενχάουερ “Η Ελευθερία της βουλήσεως”
(5) …η οποία υπερτονίζει την έννοια τού καθήκοντος ή του σκοπού, που κατά τον Επίκουρο θεωρείται υποκρισία όταν αυτό είναι άσχετο από την φρόνηση, τον ενάρετο και ηδονικό βίο (ἡδέως ζῆν) αλλά κυρίως το δικαίως διάγειν.
(6) Η λ. είναι σύνθετη από το πᾶν + ρῆσις που σημαίνει να λέγονται όλα. Ενώ παρουσία εκ του πάρειμι = ευρίσκομαι (λ. παρ-ευρίσκομαι) που σημαίνει εμφάνιση, συμμετοχή (βρίσκομαι κι εγώ εκεί) Παρουσιάζω – ομαι = εμφανίζω.
knafpl@hotmail.com
