Η «γραμματογραφία» ή «λετρισμός» από το λατινικό ουσιαστικό letter, είναι ένα είδος τέχνης που διεθνώς ονομάζεται λετριστική τέχνη – letrismme. Παρόλο που η «γραμματογραφία» θεωρείται κατ’ εξοχή κίνημα των τελευταίων εξήντα χρόνων, ανάλογο και συναφές με την Poesia Visiva – Οπτική ποίηση – και την Conceptual art – Εννοιακή τέχνη, έχει ίσως περισσότερο από κάθε άλλο κίνημα του 20ου αιώνα τις ρίζες του στην φιλοσοφία από την αρχαιότητα μέχρι τις σύγχρονες θεωρίες. Είναι γνωστά τα «Τεχνοπαίγνια» των αρχαίων Ελλήνων, τα Carmina figurata του Πορφύριου, αυλικού ποιητή του Μεγάλου Κωνσταντίνου καθώς και πολλά εικονογραφημένα κείμενα του Μεσαίωνα, που βρίθουν από λεκτικούς συνδυασμούς και φράσεις ή κείμενα, που σαν αποτέλεσμα στα μάτια του σύγχρονου θεατή, έχουν την δημιουργία μιας εικαστικής μορφοποιημένης εικόνας δια της γραφής. Το αρχαιότερο δείγμα μιας «λετριστικής» γλυπτικής στο αρχαικό μοτίβο της μνημειακής, λατρευτικής και επιτύμβιας «φαλλικής» φόρμας, θάλεγα ότι είναι η περίφημη στήλη με τον «Κώδικα του Χαμουραμπί», του 1754 π.Χ περίπου, που εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου. Η «λετριστική τέχνη» στα πλαίσια της σύγχρονης τέχνης ουσιαστικά ξεκίνησε από την λογοτεχνία και τις απόπειρες πειραματικής γραφής και αυτόματης έκφρασης. Διαφέρει όμως από την «Οπτική Ποίηση» που στόχο της έχει να δώσει στην ποίηση εικαστικούς τρόπους, με σχηματοποιήσεις, εικονογραφημένα κείμενα, λεκτικούς αυτοματισμούς και ποιητικά καλλιγράμματα, όπως εκείνα του Μαλλαρμέ, του Απολλιναίρ, του Μαρινέτι, και πολλών άλλων εκφραστών του μοντερνισμού και των επιγόνων του. Ο θεωρητικός της Οπτικής Ποίησης-Poesia Visiva, Εμίλιο Ίσγκρο δίνει τον ορισμό της σαν ένα οπτικό σχηματισμό, στον οποίο το λεκτικό και το εικαστικό υλικό συνυπάρχει, σε μια σύνθεση ενός οργανικά αισθητικού αποτελέσματος.
Η «γραμματογραφία» όμως συγγενεύει περισσότερο με την εννοιακή η εννοιολογική τέχνη που έχει πολλαπλότητα εκφραστικών μέσων με στόχο την διατύπωση και οπτικοποίηση της ιδέας του καλλιτέχνη. Κύριο χαρακτηριστικό της εννοιακής τέχνης που άνθισε στην δεκαετία του 1960 και δίνει ακόμα καρπούς σε συνδυασμό με τα εκφραστικά δεδομένα της εποχής μας και του διαδυκτιακού παγκόσμιου πεδίου, είναι η έρευνα της σχέσης Ιδέας και εικαστικού αποτελέσματος. Στα πλαίσια της εννοιακής τέχνης χρησιμοποιούνται γραπτά κείμενα και καταγράφονται θεωρητικές απόψεις για την Τέχνη, την γλώσσα, φιλοσοφικά και κοινωνιολογικά πορίσματα. Τελικά οδηγείται στην θεώρηση ότι η ιδέα του καλλιτέχνη υπερισχύει της εικαστικής μορφής του έργου. Η «λετριστική τέχνη» έχει στόχο της την δημιουργία εικαστικών μορφών με την χρήση γραμμάτων και κειμένων. Υπερισχύει δηλαδή του νοητικού περιεχομένου η τελική εικαστική μορφή του έργου.
Ο όρος «λετρισμός» διατυπώθηκε το 1945 από τον ποιητή Isidore Isou, που με αφετηρία την ποίηση οδηγήθηκε σε εικαστικές συνθέσεις κάθε μορφής. Σίγουρα οι μορφές που προβάλλουν από την συμπύκνωση και την αραίωση λέξεων, γραμμάτων και συμβόλων δεν είναι μόνο ευφάνταστα «λετριστικά» επινοήματα ή «τεχνοπαίγνια», αλλά και κωδικοποιημένα τοπία και παραστάσεις της προσωπικής ζωής του καλλιτέχνη και των ενσυνείδητων και υποσυνείδητων βιωμάτων του, που αναμοχλεύοντας το Είναι του δημιουργεί ιδεομορφικούς χώρους και τόπους.
Κώστας Ευαγγελάτος.
Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός τέχνης.
