Όποιος ασχοληθεί ή ασχολήθηκε με τη μελέτη τού Επίκουρου θα διαπιστώσει πως η φιλοσοφία του αποτελεί διαχρονική πηγή έμπνευσης, επειδή ο φιλόσοφος κατανόησε την ανθρώπινη φύση, προσπαθώντας να οριοθετήσει τη ζωή τού ανθρώπου χωρίς να της προσδίδει κάποια υπερβατική πηγή νοήματος που θα δημιουργούσε φόβο και εμπόδιο στην ελευθερία τής ανθρώπινης σκέψης. Πίστευε, πως σκοπός τού ανθρώπου είναι η ευδαιμονία (η ευτυχία) που θα προέλθει από την έλλειψη σωματικού πόνου*, την κάλυψη των σωματικών αναγκών, φυσιολογικών ή βιολογικών αναγκών και των αναγκαίων** επιθυμιών (όπως η ένδυση το φαγητό το νερό το sex και η υγεία) καθώς και την αποφυγή των μη αναγκαίων, ( όπως πχ καινούργια και μοντέρνα ρούχα, νέες εξελιγμένες συσκευές κ.α υλικά αγαθά μη αναγκαία) τα οποία μας οδηγούν στο μόνιμο άγχος για την απόκτησή τους…και εν τέλει στη δυστυχία. Όχι μόνο στις “ανάγκες” αυτές αλλά και στις επιθυμίες που δεν είχαν σκοπό να αποβάλουν το ανθρώπινο άγχος· όπως το υπαρξιακό άγχος και τον φόβο τού θανάτου για τον οποίο έλεγε “οὐδέν πρός ἡμάς” δηλ. Δεν είναι τίποτα για ‘μας, γιατί ακριβώς δεν υφίσταται ο πόθος της αθανασίας. Αντίθετα, η κάλυψη των ουσιαστικών αναγκών – μια και η φιλοσοφία του εξυπηρετούσε πρακτικούς σκοπούς αφού την θεωρούσε ως “τέχνη τού ζην” – θα απομακρύνει τον άνθρωπο από το άγχος, θα τον απελευθερώσει από τις μεταφυσικές αγωνίες και θα τον οδηγήσει στην ευδαιμονία και στην ψυχική αταραξία. Όμως παρά τη γνωστή θέση τού φιλοσόφου να περνά απαρατήρητος (λάθε βιώσας), εν τούτοις είχε άποψη – θέση και για την πολιτική, και κατά πόσο πρέπει να ασχολείται ένας φιλόσοφος ή άνθρωπος των γραμμάτων με αυτήν.
Είναι γνωστό ότι την περίοδο των Ελληνιστικών χρόνων οι πολιτικές αναταραχές και έριδες ήταν συχνές και δημιουργούσαν κοινωνικές αντιπαλότητες ανταγωνισμούς και έχθρες. Όλα αυτά έκαναν τον Επίκουρο να μείνει έξω από τις καταστάσεις αυτές που δημιουργούσαν τα “πολιτικά παιχνίδια” τα οποία ήσαν αντίθετα με τη φιλοσοφία του· στα οποία όμως συμμετείχαν πολλοί φιλόσοφοι. Όμως ο ίδιος είχε πολιτικές ανησυχίες *** ως Δημοκρατικός πολίτης που πίστευε στην αξία τής Δικαιοσύνης, λέγοντας πως είναι δύσκολο να διαφύγει αυτός που αδικεί “ἀδικοῦντα λαθεῖν μέν δύσκολον” να είναι δε βέβαιος πως είναι αδύνατον να συνεχίζει να ξεφεύγει “πίστιν δέ λαβεῖν ὑπέρ τοῦ λαθεῖν ἀδύνατον”(Επικ. Προσφ.). Αντιλήφθηκε, ότι η πολιτική διαφθορά τής περιόδου προκύπτει από τη ματαιοδοξία των ανθρώπων για τη δόξα και τα πλούτη, που προέρχονται από τις καταχρήσεις των πολιτικών, τα οποία εκτός του ότι δεν συμβιβάζονταν με τη φιλοσοφία του, τα θεωρούσε υπεύθυνα για μιά διεφθαρμένη πολιτεία και βέβαια ήταν αντίθετα με όσα δίδασκε αλλά και εφάρμοζε στη λυτή ζωή του. Γνώριζε καλά πως για να σταθεί κανείς στην εξουσία, πρέπει να πλάσει δουλοπρεπείς και υποτακτικούς πολίτες. Η πολιτική του στάση ήταν αντίθετη, γιατί τέτοια άτομα δεν μπορούν να συμπορευτούν ή να συνθέσουν μιά ευνομούμενη πολιτεία. Αν και ο ίδιος δεν πίστευε σε “ιδανικές πολιτείες μαζικής ευτυχίας”, αλλά σε ευτυχισμένα άτομα που θα εμφορούνται από τις ιδέες τής Ειρήνης, της αγάπης, της αλληλεγγύης της Δικαιοσύνης και της Ελευθερίας. Αυτά εφάρμοζε στην πράξη· καθώς πίστευε πως οι πολιτικοί είναι ή πρέπει να είναι άνθρωποι τής πράξης και όχι των μηχανισμών ούτε να στηρίζονται στο ψεύδος. Δεν πίστευε σε γενικότητες και σε μύθους που αποτελούν αοριστίες για να συγκαλύψουν θολές και αόριστες ψευδολογίες που όμως γοητεύουν τις μάζες και κολακεύουν τον δήμο. Τα παραπάνω, ακόμα και ευτελή μέσα κολακείας και συκοφαντίας χρησιμοποιούν οι ηγέτες για να επιτύχουν ίδιον όφελος.
Μπορεί οι περισσότεροι πολιτικοί (διάβαζε πολιτικάντηδες) να μιλούν υπέρ της Ελευθερίας τής Δημοκρατίας της Δικαιοσύνης αλλά και της Ισότητας· στην πράξη όμως αδιαφορούν – αν δεν προωθούν ή και εφαρμόζουν – ανισότητες, εκμετάλλευση, ακόμα και δημιουργούν πολέμους και σφαγές… αλλά και δουλεία η οποία εμφανίζεται με διαφορετικές μορφές στην εποχή μας.
Ο Επίκουρος δεν πίστευε (όπως ο Πλάτων) πως υπάρχουν “αναλλοίωτες αλήθειες” ούτε βέβαια και στην αντίληψη ότι όλα θα πραγματοποιηθούν στο μέλλον και ο καθένας θα κριθεί “κατά τα έργα του”. Πίστευε πως το καλό και το κακό εξαρτάται από τις ανθρώπινες επιλογές και τη δύναμη τού ανθρώπου να αντιληφθεί και να κάνει τη διάκριση, για να δημιουργήσει μιά δίκαιη κοινωνία που θα του εξασφαλίσει το Εὖ ζῆν σ’ ένα περιβάλλον ελευθερίας και κατά το δυνατόν δικαιοσύνης· στην κατάκτηση τής οποίας οι πολίτες θα πρέπει να πειστούν να συμμετάσχουν. Όταν όμως οι συμμετέχοντες στην πολιτική διαδικασία αντιλαμβάνονται πως αυτή στηρίζεται σε επικοινωνιακά τερτίπια (τεχνάσματα, κόλπα, κομπίνες) που έχουν ως βάση την ηθική τού υπολογισμού δηλ. το προσωπικό όφελος (βλ. πλούτο, δόξα, επιρροή), τότε είναι ανάγκη να γνωρίζουν, πως έχουν χειραγωγηθεί από τους οικονομικούς εξουσιαστές οι οποίοι κερδίζουν από την “ελευθερία των αφελών”, επειδή πιστεύουν πως αυτό μπορεί να σημάνει ευημερία, η οποία ωστόσο είναι αφέλεια να πιστέψει κανείς πως μπορεί να επιτευχθεί χωρίς σεβασμό στον άνθρωπο καθώς και στην εξυπηρέτηση των πραγματικών του αναγκών. Γι’ αυτό και ίδιος ο Επίκουρος στο βιβλίο του “Περί βίων” συμβουλεύει να μην πολιτευτείς “οὐδέ πολιτεύσεται” αλλά ούτε και να ασκήσεις ποτέ τυραννική εξουσία “οὐδέ τυρανεύσειν”. Ο Επίκουρος εφάρμοζε αυτά που πίστευε· τα οποία όμως είναι δύσκολο έως αδύνατο να τα εφαρμόσει όποιος πιστεύει σε καλούπια, ξεφεύγοντας από το πνεύμα τού ορθολογισμού και της ελευθερίας. Γι’ αυτό έλεγε πως “πρέπει να απελευθερωθούμε από τη φυλακή των δημόσιων υποθέσεων και της πολιτικής”. Γιατί, ζώντας ελεύθερος μπορεί να μην αποκτήσεις μεγάλα πλούτη, όμως μπορεί να τα αποκτήσεις όταν υποδουλωθείς στους δυνάστες**** Παρ’ όλα αυτά, δεν εμπόδισε κανέναν να πολιτευτεί εάν είχε τη φιλοτιμία και τη φιλοδοξία τής προσφοράς και μάλιστα σε περιόδους που θα συντρέξουν “σοβαροί λόγοι” και δεν μπορούσε να κάνει διαφορετικά. Υποστηρίζοντας επ’ αυτού πως, ο σοφός δεν θα μπλεχτεί ποτέ με την πολιτική, εκτός εάν συντρέξουν οι λόγοι ή οι συνθήκες είναι κατάλληλες. Γνώριζε δε καλά, πως η εξουσία “προσέλκυε” τους συκοφάντες, τους ψεύτες, τους ματαιόδοξους τους συμφεροντολόγους και τους επίδοξους σφετεριστές τους οποίους “δυστυχώς αὐτούς σεῖς ψηφίζετε” όπως έλεγε παλαιότερα ο Λυσίας. Και ενώ είναι φανερό ότι δεν χρειάζεται δημαγωγία η οποία δημιουργεί έχθρες & ανταγωνισμούς (γιατί στηρίζεται στο ψέμα), εν τούτοις μπορεί να πει κανείς πως είναι σχεδόν αδύνατο να κερδίσεις χωρίς δουλικότητα απέναντι στις μάζες αλλά και τους κάθε είδους πάτρωνες (δηλ. σ’ αυτούς που κατευθύνουν παρασκηνιακά). Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να έχομεν υπ’ όψιν μας ότι: “οὐδείς ἐκ τῶν ἀνθρώπων εἶναι φύσει οὔτε ὀλιγαρχικός οὔτε δημοκρατικός, ἀλλ’ ἥτις ἄν ἑκάστῳ πολιτεία συμφέρῃ, ταύτην προθυμεῖται καθιστάναι” (βλ. Λυσίου Δήμου Καταλ. Απολογ. 8). Εν τούτοις δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς πως υπάρχουν και ανιδιοτελείς ιδεολόγοι οι οποίοι προσέφεραν αλλά και προσφέρουν στην πρόοδο και στον πολιτισμό. Ωστόσο, αν ασχοληθεί κανείς με την πολιτική να προσέξει μήπως και αλλοτριωθεί***** από τα αξιώματα και απομακρυνθεί από τον αρχικό του σκοπό, με αποτέλεσμα να το μετανοιώσει και να καταλήξει σε έναν δυστυχισμένο βίο.
* Όταν λέμε “πόνος” οπωσδήποτε εννοούμε κάτι δυσάρεστο· και το “δυσάρεστο” αυτό έχει δύο σκέλη: τον σωματικό πόνο, αλλά και τον αισθηματικό. Στην πρώτη περίπτωση ο λόγος για την απόκτηση τής ευδαιμονίας είναι πιό ισχυρός από την οποιαδήποτε “έλλειψη” υλικών αγαθών. Όσο για τον αισθηματικό πόνο, αυτός έχει αντιμετωπιστεί από την αρχή με φιλοσοφική διαύγεια και δύναμη που (προσπαθεί) να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τον πόνο που προέρχεται από τον φόβο τού θανάτου.
* * Ο καπιταλισμός μπορεί να βελτίωσε την καθημερινότητά μας, και χωρίς να βοηθήσει τον άνθρωπο να νοιώσει αυτάρκης – πόσο μάλλον “Επικούρειος αυτάρκης”, – τον έκανε να χάσει την ηρεμία του, δημιουργώντας του πλήθος περιττών αναγκών και προτύπων, που προωθούν και μέσω αυτών όχι μόνο χειραγωγούν, αλλά εξουσιάζουν τις σύγχρονες κοινωνίες απειλώντας στην ουσία τις ατομικές ελευθερίες.
*** Μήπως όσα έλεγε ο Επίκουρος δεν ήταν πολιτική; που όμως αποσκοπούσε στην άνοδο του πνευματικού επιπέδου τού ατόμου. Δεν τον ενδιέφεραν οι μάζες και το μαζικό κίνημα, που μπορεί να φέρει στο μυαλό τού καθενός φασιστικές πρακτικές. Αντίθετα η ίδρυση τού “Κήπου” και η θέση των γυναικών μέσα σ’ αυτόν, μήπως δεν ήταν πολιτική πράξη; και μάλιστα δημοκρατική που προκαλούσε ταραχή στην εξουσία τής εποχής όπως ακριβώς και τα “τρομοκρατικά μηνύματα τών πολιτικών”. Όντως, ο Επίκουρος δεν μπορεί να κατακριθεί ως απολίτικος ούτε με τα τότε δεδομένα, ούτε με τα σημερινά, γιατί δεν προσπάθησε να “ζη λαθραία σε βάρος των άλλων”. Αντίθετα….
**** δυνάστης = αυταρχικός, κυρίαρχος, εξουσιαστής· εν τέλει αυτός που εξουσιάζει χρησιμοποιώντας δύναμη και φόβο.
***** ρήμα ἀλλοτριόω -ῶ, αλλοτριωθεί = αποξενωθεί μεταγ. απαλλοτρίωση δηλ. αναγκαστική ή και εκούσια πώληση, μεταβίβαση ή και απώλεια τής κυριότητός τινος
βλ. λξκ. ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ Γ. Ν. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ.
